تپش دوباره قلب تهران

استدلال‌ می‌‎شود گودبرداری انجام شده مزاحمتی برای ساکنان و کسبه به همراه داشته و از ابتدا چون ساختمان بلدیه در جای مناسبی قرار نداشته است، در مدتی کوتاه که البته این مدت کوتاه ۴۵ سال بوده است، آگاهانه و به درستی توسط ‌مسئولان‎ شهری وقت تخریب شده است و بنابراین فضای باز موجود، فرصتی مغتنم جهت ایفای نقش مفصلی در مرکز تاریخی پایتخت است.

تاکنون شنیده نشده است که پزشکی پس از مرگ بیمارش، ادعا کند مرگ بیمارش مغتنم بوده و این اتفاق فرصتی برای بهتر زیستن سایر زندگان خواهد بود. بسیار تعجب برانگیز است ارجاعات نادرست تاریخی، آن هم از سوی یک دلسوز و متخصص مرمت و احیای بافت‌های تاریخی. ارجاع نادرست در خصوص انتصاب محصول کار یک گروه مهندسی در سطوح عالی به نهادهای قدرت، ارجاع نادرست در خصوص زمان ساخت ساختمان تاریخی بلدیه، ارجاع نادرست در خصوص مدت حضور و علت تخریب آن و‌ بی‌اشکال خواندن عدم رعایت ابعاد تاریخی و ارجاع نادرست تر در خصوص تعریف ذینفعان درجه اول!

ارجاع درست در خصوص زمان ساخت ساختمان بلدیه سال‌های ۱۳۰۳ تا ۱۳۰۸ خورشیدی و در زمان شهرداری کریم آقاخان بوذرجمهری است و نه زمان قاجاری، ارجاع درست در خصوص مدت زمان حضور در میدان ۴۵ سال حد فاصل ۱۳۰۳ تا ۱۳۴۸ است و نه زمانی کوتاه و علت تخریب آن انتقام‌جویی از مشروطه‌خواهان توسط نهادهای قدرت، که این ساختمان یکی از نمادهای آن بوده و گرایشی افراطی به شیوه توسعه و نوسازی در مرکز شهر به شیوه غربی نظیر آنچه در خصوص ساختمان تلگرافخانه اتفاق افتاد و نه اقدام بر اساس یک برنامه دموکراتیک و جامع.

به هر حال اهمیت تاریخی میدان امام خمینی (ره) (توپخانه) به دلیل روند زایش آن به عنوان یکی از میادین نوبنیاد حکومتی، شهری دوره قاجار و روند تکامل آن تا به امروز است. میدانی در شمال محدوده ارگ و با انگیزه‌های نظامی و پشتیبانی از حاکمیت وقت. این میدان با رشد شهر در دوران ناصری، و شکل‌گیری محدوده حصار دوم، زائیده می‌شود و با رشد و تغییرات بعدی شهر همواره خود را با این تغییرات هماهنگ کرده و اشکال، ترکیبها، شاخصها و نمادهای متفاوتی به خود می‌گیرد. البته همواره از بدو پیدایش بار جدی و سنگینی از شهر را هم به دوش داشته است.

پایه‌گذاری شهروندی در دوران جدید

در روند تحولات کالبدی و عملکردی ایجاد ساختمان بلدیه در شمال (به عنوان نماد مدنی) ایجاد ساختمان تلگرافخانه از جنوب (به عنوان نماد تکنولوژی ارتباطات) ساختمان بانک در شرق (به عنوان نماد مبادلات مالی امروزین) و ساختمان شهربانی در غرب (به عنوان نماد امنیت زندگی شهروندان) در نوع خود نشانه‌ای از انطباق با کارکردهای پیشروی زمانه به جای عملکرد نظامی حکومتی قبلی بوده است. این همه نشانی از پایه‌گذاری شهروندی در دوران جدیدند‌.

اولین کارخانه برق و اولین مدرسه دوران نو (دارالفنون) در مجاورت این میدان شکل می‌گیرند. تقاطع شش معبر شهری مهم با این میدان و دروازه‌ای که در محل اتصال آنها در مرحله اولیه ساخته می‌شود نیز خود گویای دیگری از اهمیت نمادین میدان است. بناهای پیرامون میدان با تغییر و تحولات سریع یک قرن گذشته، تغییر کرده و خود نمودی از این تغییرات می‌شود و به این ترتیب رد تاریخ همواره بر چهره میدان باقی مانده است.

تغییر و تبدیل بانک شاهی به ساختمان کنونی بانک تجارت تغییرات ساختمان بلدیه و در نهایت تخریب آن، که خلائی فضایی و حسی را در میدان به وجود‌ می‌آورد، تغییرات ضلع غربی، که در نهایت به ساخت ایستگاه اصلی تقاطعی متروی تهران در محوطه ارزشمند قورخانه منجر می‌شود، و نیز تخریب تلگرافخانه و ساخت ساختمان بلند مخابرات، ساخته شدن ساختمان زیبای سبک ابتدای مدرن فولاد در ورودی خیابان امیرکبیر، ساختمان ارزشمند صندوق کاوه در ابتدای لاله زار در شرق میدان (که قبلاً همسنگی در ضلع غربی میدان داشته) و نیز ساختمان آجری باقیمانده در ابتدای خیابان فردوسی، که به موزه صنعتی اختصاص یافته، همگی نشان‌دهنده تاثیرپذیری شدید بناهای پیرامون میدان از تحولات دورانی است که بر شهر و میدان گذشته است.

شهر نشانه‌های همه تحولات کالبدی خود در قرن اخیر را تجربه کرده است. ولی از انقلاب اسلامی نشانه‌ای به غیر از ترمینال اتوبوس‌ها که خوشبختانه به جنوب محوطه قورخانه (و در ترکیب با ایستگاه مترو) انتقال یافت و سپس ترمینال تاکسی‌ها در محل بلدیه تخریب شده و دیگر اغتشاش‌های عملکردی و فضایی را با خود ندارد.

اکنون که از سال‌های ۸۶ و ۸۷ تهران صاحب طرح جامع و تفصیلی (راهبردی و ساختاری) جدیدی با نگاه‌های نو و امروزین توسعه شهری شده است و در طی چند سال اخیر روند اصلاح و هم‌چنین تجربه هماهنگ شدن با نیازهای شهر را گذرانده است. باید اذعان داشت که بخش عمده توان مدیریت شهری از پیشنهادات طرح جامع بر پایه توسعه فضاهای مسکونی، تجاری و خدماتی و بلند مرتبه سازی معطوف گشته است.

احیای بخش مغفول مانده حقوق شهروندی

اکنون با تحولات دیدگاه در مدیریت شهری، بخش مغفول مانده حقوق شهروندی و فضاهای عمومی شهری و به خصوص قلب تاریخی فرهنگی شهر، که شناسنامه و هویت این شهر را با خود همراه دارد (در درجه اول حصار طهماسبی و مرحله بعد حصار ناصری) نیازمند احیا و نگاه امروزین است. همان نگاهی که در موفق‌ترین شهرهای دوران اخیر، این مراکز را به قلب و مرکز تاریخی، فرهنگی، گردشگری و لاجرم موتور اقتصادی شهر بدل کرده‌اند. مرکز تاریخی فرهنگی بالقوه تهران کلیدی مهم و واقعی برای ورود به خود را در دل دارد که راهگشای تحول کمی و کیفی در مرکز تاریخی فرهنگی شهر و سپس کل شهر‌ می‌تواند باشد.

این میدان به عنوان فضای پیوند دوران‌های گذشته بر شهر در این صدسال اخیر، فضای حضور مردم در میدانی که به آن به عنوان محل هویت، تاریخ و شهر خود احساس تعلق کند. به همین دلایل معماری این مجموعه نه تکرار تاریخ در کارکرد که متاثر از همه این تحولات و در احترام به گذشته و روند شکل‌گیری محوطه‌های میدان و ساختمان‌های شاخص محدودها و خیابان‌های منتهی به آن پیشنهاد شده است که با چاشنی‌ای از معماری گذشته این سرزمین غنی شده است.

با توجه به عدم امکان تغییرات فوری و کلی در تردد ترافیکی شهر و در ضمن نیاز جدی به پیاده‌محوری و تکریم عابرین پیاده در این محدوده و نیز تکیه اصلی تردد سواره بر حمل و نقل عمومی، کف‌سازی و نوع طراحی حرکت درون میدان، در احترام به پیاده، امنیت، آسایش و پیاده‌محوری طراحی شده است.

به همین منظور و برای هویت بخشی به فضای موجود میدانی به ابعاد تاریخی (۲۲۰×۱۱۰ متر) طرح‌اندازی شده که بازسازی ساختمان بلدیه قدیم در شمال و لوان‌تور و نظمیه در غرب و ساختمانی در گوشه جنوب شرقی آنها را به هم پیوند می‌دهد. در سمت شمالی ساختمانی با همان ابعاد و ارتفاع ساختمان بلدیه با کارکرد خانه شهر در کنار میدانی که با طراحی شهری پیاده‌ محور قرار است حیاط شهر باشد، مجموعه را کامل می‌کند. این بنای خانه شهر دو طبقه هم در زیر دارد که آن ‌را مستقیماً به ایستگاه مترو متصل می‌نماید‌.

با ایجاد خانه شهر و عملکردهای منطبق شبانه‌روزی آن، پیشنهاد تبدیل ساختمان مخابرات به مرکز فن‌آوری‌های امروزین برای استفاده عموم، بازسازی موزه صنعتی، احیای ساختمان صندوق کاوه در ابتدای خیابان لاله‌زار و ساختمان فولاد در ابتدای خیابان امیرکبیر با عملکردهای فرهنگی، آئینی و شهری و تکمیل مجموعه قورخانه در غرب میدان، این میدان به زندگی‌ای فراخور نقطه آغازین مرکز تاریخی فرهنگی شهر و محل ورود به آن و نیز پالایش فضای ناکارآمد و مسئله‌زای کنونی و جلوگیری از شب‌مردگی محوطه‌های مرکزی که اکثراً کاربری‌هایی کاسب‌کارانه باعملکردی ضدفرهنگی دارند و از غروب به بعد به محدوده‌هایی مرده و آسیب‌زا تبدیل می‌شوند، خواهد انجامید‌. این‌گونه می‌توان بازگشت زندگی شاداب شهری را به این مرکز مهم تاریخی فرهنگی و خاطره‌انگیز شهر بازگرداند.

در این فرآیند عدم بازسازی عمارت تاریخی بلدیه نه تنها فرصتی مغتنم جهت اتصال بهتر به همسایگی‌های ارزشمند پیرامون آن نظیر میدان بهارستان، خیابان لاله زار، میدان مشق و بازار تهران نخواهد بود که فرصت بسیار ویژه‌ای را از ذینفعان درجه اول آن یعنی تمام مردم پایتخت سلب خواهد کرد.

فرزاد رستمی‌فر