تغییرات اقلیم ، کشاورزان را به گروه جدید مهاجرت‌های اجباری تبدیل کرده است

نگاهی به آمارهای جهانی نشان می‌دهد که تا کنون «خشونت» و «فقر» بیشترین دلایل مهاجرت در دنیا را شکل داده‌اند، با این حال اما کارشناسان می‌گویند در سال‌های گذشته راننده جدیدی کاروان مهاجران را در جاده‌های سراسر دنیا هدایت می‌کند. راننده‌ای که اغلب چشم‌ها از دیدنش قاصرند. «تغییرات اقلیم» راننده این ماشین بزرگ و کشاورزانی که زمین‌های خود را به اجبار ترک می‌گویند سرنشینان آن. 

شاید اگر از شما بپرسند که چه عاملی دلیل اصلی مهاجرت در جهان را شکل داده، شما هم همانند هزاران مهاجر آمریکای مرکزی که از طریق مکزیک به ایالات متحده مهاجرت کرده‌اند بی‌درنگ دلایل اصلی این فرار را «خشونت و جنگ» یا «فقر» عنوان کنید. اما یکی دیگر از عوامل محرکه بسیار مهم که کاروان مهاجران را هدایت می‌کند و کمتر کسی آن را می‌بیند «تغییر آب و هوا» است. 

طبق آمارهایی که نشریات معتبر بین‌المللی از جمله گاردین از مهاجران آمریکا منتشر کرده‌اند، اکثر اعضای این کاروان هزار نفری مهاجران آمریکای مرکزی به ایالات متحده را گواتمالا، هندوراس و السالوادور تشکیل داده‌اند، مهاجرانی از سه کشور ویران شده با خشونت، جرایم سازمان یافته و فساد سیستماتیک که ریشه‌های آنها را می‌توان به تناقضات جنگ سرد در منطقه جست‌و‌جو کرد.

کارشناسان می‌گویند که در کنار این عوامل، تغییرات آب و هوایی در منطقه موجب تشدید و گاهی اوقات موجب بروز مشکلات دیگری از جمله عدم موفقیت در تولید و افزایش فقر شده است. کارشناسان هشدار می‌دهند که احتمالا این عامل در دهه‌های آتی میلیون‌ها نفر دیگر را به سمت شمال آمریکا هدایت کند. رابرت آلبر، محقق مرکز مطالعات آمریکای لاتین و مطالعات لاتین در دانشگاه آمریکایی در این باره به گاردین گفته است: «‌ناامنی غذایی در برخی مناطق به خشونتی می‌انجامد که مردم را وادار به پذیرش مهاجرت می‌کند. این موضوع ارتباط قوی با تغییرات آب و هوایی دارد. ما شاهد بی‌ثباتی بسیار زیاد آب و هوایی هستیم که به طور اساسی امنیت غذایی در منطقه را تحت تاثیر قرار می‌دهد.» این کارشنان می‌گوید: «مهاجران اغلب به طور مشخص تغییرات آب و هوایی را عاملی برای ترک وطن خود نمی‌دانند زیرا این مفهوم انتزاعی است و پیامدهایش به صورت کوتاه مدت قابل مشاهده نیست.» اما مردم منطقه که به مزارع کوچک وابسته هستند به خوبی معنی تغییرات آب و هوایی را با کاهش درآمد و خرابی محصولات کشاورزی‌شان درک کرده‌اند. همانند کشاورزان آمریکای مرکزی که دیگر نتوانسته‌اند ذرت کشت کنند. 

ناامیدی و رویای آمریکا 

«کانن» در اوایل ماه اکتبر به کاروان مهاجرانی پیوسته که از مرز مکزیک به آمریکا روانه هستند. او زن و سه فرزند ۱۱، ۱۴ و ۱۶ ساله را ترک کرده تا با کار در آمریکا بتواند خانواده خود را نجات دهد. در سال جاری به دنبال خشکسالی و تغییرات آب و هوایی که به کاهش محصولات کشاورزی منجر شده، او زمین‌های خود را رها کرده و مهاجرت از راه غیرقانونی را برگزیده است. کانن می‌گوید: «امسال همانند سال گذشته خبری از باران نبود و مزرعه ذرت محصولی نداده است.» او اگرچه تمام دارایی خود را روی تولید محصول ذرت سرمایه‌گذاری کرده اما محصولی نداشته تا از طریق آن درآمدی کسب کند.

یک متخصص مهاجرت و امنیت آمریکای مرکزی در دانشگاه تگزاس می‌گوید: «غرب هندوراس، یک منطقه تولید‌کننده قهوه اولیه است اما بسیاری از کشاورزان یا کارگران کشاورزی در این منطقه به دلیل اینکه تولید قهوه دیگر سودآور نیست به کاروان مهاجران پیوسته‌اند.» 

یک سوم از کل اشتغال در آمریکای مرکزی به کشاورزی مربوط است، بنابراین هر نوع اختلال در شیوه‌های کشاورزی ممکن است پیامد ویران کننده‌ای به همراه داشته باشد. از سال ۲۰۱۲، گیاهان قهوه در سراسر آمریکا مرکزی به بیماری همه‌گیری به نام زنگ برگ دچار شده‌اند که بر اساس برخی برآوردها ۷۰ درصد از مزارع را تحت تاثیر قرار داده و ویران کرده است. اما تغییرات اقلیم چه سهمی از این خرابی را بر عهده دارد؟ کارشناسان می‌گویند: «به طور معمول، این قارچ زمانی که درجه حرارت در شب کاهش می‌یابد،‌ می‌میرد اما شب‌های گرمتر به رشد آن کمک کرده‌اند.» گرچه این موضوع همچنان قابل بحث است و نتایج تحقیقات آن را تاثیر تغییرات اقلیمی بر رشد این قارچ را ثابت نکرده اما کارشناسان می‌گویند می‌توانند وقایع اقتصادی و اجتماعی در منطقه‌ای چون گواتمالا را پس از شکست این کالای جهانی حتی بدون تاثیر تغییرات اقلیم پیش‌بینی کنند. 

مهاجرت به بهانه غذا، از روی «خشکسالی» 

مردم عمدتا به این دلیل که قادر به پرداخت بدهی‌هایی که برای تامین غذا متحمل شده‌‌اند، نبودند شروع به مهاجرت کردند. مطالعه برنامه جهانی غذا بر روی مهاجران آمریکای مرکزی نشان داده که تقریبا نیمی از مهاجران ناامنی غذایی را دلیل اصلی مهاجرت خود عنوان کرده‌اند. این تحقیق روند رو به رشد جوانان را در نتیجه فقر و بیکاری نشان می‌دهد. تغییرات اقلیمی باعث می‌شود تا آب و هوا غیر قابل پیش‌بینی باشد، بارندگی‌های بی‌رویه در تابستان اتفاق افتاده و خشکسالی که توسط ال نینو گسترش یافته، بیش از چهار سال است که آمریکای مرکزی را تحت تاثیر قرار داده، اما این دوره گاه‌گاه با بارندگی‌های فاجعه بار روبه‌رو شده است. در نتیجه این ماجرا بیش از ۳ میلیون نفر در تلاشند تا شکم خود را در این منطقه سیر کنند. قوه و ذرت به تغییرات دما و بارندگی حساس هستند؛ ۲ محصول تعیین کننده و مهم در اقتصاد آمریکای مرکزی که با رویارویی آنها با شکست سختی بسیاری به کشاورزی منطقه وارد می‌شود. 

تغییرات و اقلیم و سهم ایران از آن 

کشاورزان برای اولین بار به مناطق شهری مهاجرت می‌کنند، جایی که آنها با مجموعه‌ای جدید از مشکلات مواجه می‌شوند. براساس آمار گمرک و مرزهای ایالات متحده، بیش از ۵۰۰۰۰ خانواده از گواتمالا در تلاش برای عبور از مرز ایالات متحده از ابتدای سال تا ماه اکتبر دستگیر شدند. برای درک بهتر این موضوع نیازی نیست به آمارهای بین‌المللی نظر کرد. کوچ روستاییان ایران به شهرها و رشد یکباره شهرهای ایران موید این واقعیت است. طبق سرشماری سال ۹۵ در ایران، ۳۰ هزار روستای کشور فاقد سکنه است که این یعنی ۳۰ هزار منبع مولد پویا از چرخه اقتصاد کشور حذف شده و هزاران نفر نیروی کار و تولید راهی شهر‌ها شده‌اند.

آمارهایی که معاونت توسعه روستایی ریاست جمهوری منتشر کرده، حکایت از آن دارد که از ۱۳۳۵ تا دهه ۹۰، حدود ۴۰ هزار روستا کاملا از سکنه خالی و متروکه شده‌اند و مهمترین دلیل این مهاجرت‌های ناخواسته در اُفت شدید سفره‌های آب زیرزمینی و نابودی کاریزها، برهنگی سرزمین ناشی از فشار بیش از حد دام و افزایش چشمه‌های تولید گرد و خاک، وابستگی شدید معیشتی به منابع آب و خاک و عدم معرفی گزینه‌های جایگزین بوده است. خوزستان مثال بارزی از مهاجرت‌های ناشی از بی‌توجهی به محیط زیست است. نمایندگان خوزستان در مجلس می‌گویند ۹۵ درصد خوزستانی‌ها تمایل به مهاجرت از این استان را دارند و مهمترین دلیل این تمایل، افزایش ریزگردها و کاهش کیفیت آب است. سیستان و بلوچستان، اصفهان و سایر استان‌های دیگر زمین‌های کشاورزی را بایر کرده و کشاورزان را وادار به مهاجرت آن هم اغلب به شمال ایران. مهاجرتی که سبب شده تا استان‌های مقصد را با چالش مواجه کند. به گفته، عبدالرضا چراغعلی، مدیرکل امور اجتماعی استانداری گلستان، گسترش خشکسالی و آسیب‌های ناشی از آن در برخی مناطق کشور و وجود ظرفیت‌های آبی و سرسبزی استان‌های شمالی در سال‌های اخیر، جمعیت گلستان و مازندران را افزایش داده است. 

نیاز جهان به ایجاد چارچوب‌های جدید پناهندگی

مردم به دلایل مختلفی در جهان دست به مهاجرت می‌زنند و نفوذ تغییرات اقلیمی اغلب دور از دسترس و غیر قابل اندازه‌گیری است اما بانک جهانی برآورد کرده که افزایش دمای کره زمین که به تغییرات آب و هوایی منجر خواهد شد، حدود ۳ تا ۹ میلیون نفر در سراسر جهان تا ۳۰ سال آینده دست به مهاجرت خواهند زد. 

اما این کاروان عظیم مهاجران خطر بی‌ثباتی کشورهای خود را در پی دارد و کشورهای مقصدی که مجبور به پذیرش مهاجران می‌شوند را با چالش‌های بسیاری روبه‌رو خواهد کرد. از سوی دیگر کنوانسیون پناهندگان سازمان ملل متحد در سال ۱۹۵۱ معیارهای مشخصی برای اعطای پناهندگی، مانند آزار و اذیت و جنگ را تعیین کرده که تغییرات آب و هوایی در این لیست نیست. با حدود ۱۵۰ تا ۳۰۰ میلیون پناهنده‌ای که تا سال ۲۰۵۰ در سراسر جهان آواره خواهند شد، یک چارچوب جدید بین‌المللی برای انطباق با آنها مورد نیاز است.