مهاجرت نخبگان و جذب آنها به كانون‌هاي نوآوري و علم امري منطقي و عقلاني است؛ شواهد تاريخي نشان مي‌دهد ميل به مهاجرت براي تحصيل و ارتقاي سرمايه‌هاي انساني و فرهنگي و علمي در همه محققان و طالبان علم وجود دارد. در دوره‌اي گروه‌هاي مختلفي از طلاب علوم ديني بار سفر خود را براي عزيمت به حوزه‌هاي علميه كشور عراق مي‌بستند و خود را به محضر اساتيد به نام حوزه‌هاي علميه مي‌رساندند.
هرچند امروز با توسعه حوزه علميه قم اين ميل و علاقه در ميان طلاب كمتر شده است. روشنفكران نيز از ابتدا مشتاق دستيابي به كانون‌هاي علم و روشنفكري بوده‌اند. تاريخ معاصر ايران نشان مي‌دهد در هر برهه‌اي از تاريخ قاجار و پهلوي گروه‌هاي مختلفي از هنرمندان، نويسندگان و سياستمداران مهاجرت كرده و پس از بازگشت به وطن نوآوري و ديدگاه‌هاي جديد خود را به جامعه ارايه دادند.
دوران قاجاريه و مشروطه
علي‌اكبر دهخدا
محمدعلي‌شاه در سال ١٢٨٧ شمسي بعد از ماجراي تحصن در سفارت انگليس گروهي از مشروطه‌خواهان را تبعيد كرد. با تصميم شاه وقت ايران، گروهي از نخبگان و مشروطه خواهان از جمله علي اكبر دهخدا رهسپار اروپا و عثماني شدند. علي‌اكبر دهخدا در يك ماجرايي مفصل، با حضور در اروپا و دولت عثماني فرصتي را در برابر خود ديد تا بتواند نشريه صوراسرافيل را منتشر و سپس به دست مردم ايران برساند. بدون ترديد نشريه صوراسرافيل و تعامل دهخدا با فعالان سياسي وقت اروپا سبب شد نگاه او به ادامه راه مشروطه‌خواهي موثر باشد؛ حتي شايد بشود گفت دهخدا در خصوص گردآوري لغت‌نامه دهخدا هم از فضاي فكري اروپا تاثير پذيرفته باشد.
كمال‌الملك
محمد غفاري كه همه او را با لقب كمال الملك مي‌شناسند. نقاش‌باشي ناصرالدين‌شاه كه نقاشي او مورد پسند شاه بود. محمدغفاري در كاشان به دنيا آمد و براي ادامه تحصيل خود را به تهران و مدرسه دارالفنون رساند و تحصيل خود را در رشته نقاشي آغاز كرد. در سال ١٢٧٦ محمد غفاري به فرانسه مهاجرت كرد. ثمره مهاجرت اين نقاش خلاق و باانگيزه، آشنايي با آثار افراد شهيري چون رامبراند، تيسين بود. مهاجرت كمال‌الملك به پاريس افق ديد و درك او را از هنر نقاشي دگرگون كرد. منتقدان هنري از ردپاي مهاجرت وي به فرانسه در سبك و سياق نقاشي‌هايش صحبت مي‌كنند. تاثير مهاجرت او به فرانسه تنها بر كيفيت آثار هنري او اثر نگذاشت و حتي نگاه او را به عالم سياست تغيير داد و نقاش دربار ناصرالدين‌شاه را به قدري تعديل كرد كه در نهايت او همراه مشروطه‌خواهان شد، هرچند به طور مستقيم در مبارزات مردم مشاركت نداشت.
پهلوي
صادق هدايت
صادق هدايت يكي از نام‌آشناترين داستان‌نويسان ايراني متولد تهران بوده است. هدايت در سال ١٣٠٥ راهي بلژيك شد و در رشته رياضيات مشغول به تحصيل شد او اما از مهاجرت به بلژيك راضي نبود و تلاش كرد تا خود را به فرانسه برساند. وي در مدتي كه در اروپا بود مقالات متعددي در حوزه ادبيات منتشر مي‌كرد. هدايت در كارنامه علمي خود تجربه مهاجرت به هند را هم دارد. او در سفر خود به هند توانست زبان پهلوي را نزد دانشمندان آن زمان بياموزد. ثمره مهاجرت علمي او به هند ترجمه كارنامه اردشير بابكان از پهلوي به فارسي بود.
محمود افشار
شاعر و نويسنده ايراني در دوره كودكي به دليل از دست دادن خانواده‌اش ناچار به هند مهاجرت كرد؛ وي دوباره به تهران بازگشت و در مدرسه علوم سياسي مشغول به تحصيل شد اما براي ادامه تحصيل دوباره مهاجرت كرد و عازم سوييس شد و طي هفت سال در لوزان موفق به اخذ مدرك دكتراي شد؛ او در دوره مهاجرت خودش منافع ايران را نيز پيگيري مي‌كرد و درباره قرارداد ١٩١٩ در مطبوعات
مي‌نوشت.
جمهوري اسلامي
مهدي بازرگان
مهدي بازرگان در سال ١٣٠٦ جزو نخستين گروه‌هايي بود كه موفق شد از جانب دولت وقت بورسيه تحصيلي دريافت كند. وي در دوره پهلوي اول از سوي دولت وقت به فرانسه اعزام شد و در رشته مهندسي نساجي مشغول به تحصيل شد و در نهايت در سال ١٣١٣ به ايران بازگشت. تحصيلات بازرگان موجب شد او بتواند پس از بازگشت به ايران به عنوان نخستين دانشيار ايران در دانشكده فني تهران تدريس كند و همين طور با حكم محمد مصدق به رياست هيات‌مديره شركت ملي نفت ايران منصوب شود. بازرگان به دنبال ايجاد نهادهاي مدني مانند انجمن اسلامي دانشجويان و تحزب در ايران رفت؛ نهادهايي كه بيش از آنكه منشا بومي داشته باشند، مولود غرب و به ويژه فرانسه بودند.
مصطفي چمران
چمران در مدارس صاحب‌نام آن زمان تهران مانند دارالفنون و البرز درس خواند. او سپس در دانشگاه تهران پذيرفته شد. سپس با دريافت بورس تحصيلي عازم امريكا شد و درجه كارشناسي ارشد را گرفت. وي سپس به دانشگاه بركلي رفت و در آنجا توانست مدرك دكتراي خود را در رشته پلاسما فيزيك اخذ كند. چمران در مدت زماني كه در امريكا حضور داشت توانست انجمن اسلامي دانشجويان در امريكا را پايه‌گذاري كند و بتواند ايده‌هاي خود در قالب يك نهاد مدني را شكل دهد و دانشجويان را با مبارزات سياسي آن زمان همراه كند.
به دليل وجود چنين شواهدي است كه برخي صاحب‌نظران معتقدند تعابيري مانند فرار مغزها سويه‌هاي سياسي دارد و آنها مصر هستند با توجه به واقعيات جهاني شدن تعابيري مانند چرخش نخبگان يا مبادله مغزها به كار گرفته شود كه كمتر سويه‌هاي سياسي دارد. بسياري از مسوولان سياسي، فرهنگي، علمي و اجتماعي ايران در دانشگاه‌هاي غيرايراني درس خوانده‌اند. افرادي كه بسياري از آنها مورد وثوق نظام هستند و برخي از آنها به عنوان سربازان انقلاب شناخته مي‌شوند؛ به همين خاطر بيش از آنكه بورسيه يا اعزام دانشجو به خارج از كشور نگران‌كننده باشد، عدم ايجاد بسترهاي لازم براي بازگشت آنها مي‌تواند موجب نگراني و دغدغه باشد.
محمدجواد ظريف
جواد ظريف در سال ١٣٥٥ به امريكا رفت. او تحصيلات خود را در دانشگاه‌هاي ايالتي سان‌فرانسيسكو و در نهايت مدرك دكتراي خود را از دانشگاه دنور گرفت. جواد ظريف تسلط خودش را ناشي از فهم روابط بين‌المللي و فهم علم ديپلماسي امروزه جهان مي‌داند.
- 18
- 5
