محدودکردن «سلبریتی‌های خیر»/ ‌دخالت مکرر دولت‌ها در حیات اجتماعی

اگرچه در روزهای بازسازی یکی از مخرب ترین زلزله های چند دهه اخیر ایران یعنی بم، سلبریتی های ایرانی نقش چندانی نداشتند اما در زمین لرزه سرپل ذهاب ماجرا به شیوه ای دیگر پیش رفت؛ هنوز چندساعتی از زلزله نگذشته بود که به مدد تلفن های همراه و شبکه های اجتماعی صدها ویدئو از خرابی پس از زلزله منتشر شد و در همان یکی، دو روز اول هم موجی از کمپین های مردمی به راه افتاد. در این میان سلبریتی ها و چهره های شناخته شده عرصه های مختلف هم پا به میدان گذاشتند و با انتشار شماره کارت در ساعاتی کم کمک های چندصدمیلیونی و حتی میلیاردی از مردم دریافت کردند. چهره های محبوب سیاست، هنر، ورزش و... اما در همان هفته اول و پس از حضور در شهر زلزله زده متوجه شدند کمک کردن به زلزله زدگان و بازسازی شهر ویران، روندی پیچیده و کاری دشوار است و به همین دلیل به شهرهای خود بازگشتند تا برنامه ای مدون برای حساب های حالا پرشده خود تدوین کنند. هفته ها، ماه ها و حالا حتی سال ها از آن زلزله می گذرد و همچنان تکلیف بخش وسیعی از این پول های مردمی که به حساب سلبریتی ها واریز شد، نامشخص است؛ براساس اعلام مقامات رسمی، تعدادی از این افراد بدهی بانکی داشتند و بانک ها هم بلافاصله پس از پرشدن حساب، پول واریزی مردم را بلوکه کردند و درباره تعدادی هم قرار است رأی دادگاه تکلیف را نهایی کند. به طور خلاصه پرونده کمک های مردمی به سلبریتی ها در زلزله کرمانشاه به ما می گوید پول هایی که با نیت خیر و با قصد آبادانی سرپل ذهاب و کم کردن رنج مردم به حساب چهره های شاخص سرازیر شد، در بسیاری موارد نه تنها گرهی را نگشود که خود تبدیل به کلافی پیچیده شده است.

شاید همین ماجرا و سرنوشت نامشخص کمک های مردمی در زلزله سرپل ذهاب هم باعث شد در سیل های یکی، دو سال گذشته مردم کمتر به حساب های این افراد اقبال نشان دهند و در عوض نهادهای معتبر و خیریه های دیگری را بعنوان امانت دار خود انتخاب کنند. هرچه در این سال ها گذشت، حالا نشان می دهد که پرونده درخواست کمک سلبریتی ها از مردم در شرایط بحران، پرونده ای پیچیده و نیازمند کالبدشکافی و آسیب شناسی است؛ کاری که در سه سال گذشته تا اندازه ای انجام شده اما نه به حدی که مشکل را حل کرده باشد.

سلبریتی ها باید برای جمع آوری کمک مجوز بگیرند

تازه ترین واکنش به این پرونده را می توان سخنان دیروز رئیس سازمان مدیریت بحران کشور دانست که از ایجاد محدودیت برای سلبریتی ها حکایت دارد.« اسماعیل نجار» که با ایلنا سخن می گفت، در پاسخ به این پرسش که آیا در قانون جدید مدیریت بحران نظارتی بر جمع آوری کمک توسط سلبریتی ها شده است، گفت:« در دستورالعمل ها نظارت های لازم بر این موارد نیز پیش بینی شده است. ما معتقد نیستیم که هر کسی اعلام کند چهره است، مردم به او کمک کنند. در سیل اخیر نیز با دستگاه قضائی هماهنگ کردیم تا هر کسی می خواهد کمک جمع آوری کند، حتماً مجوزهای لازم را داشته باشد». او همچنین در پاسخ به پرسشی درباره نتیجه پرونده هایی درخصوص کمک های جمع آوری شده توسط سلبریتی ها در زلزله کرمانشاه هم گفت:« اطلاعی از نتیجه آنها ندارم اما در قانون نیز مشخص کرده ایم فداکار خدمت کسی است که مجوز لازم را برای حضور در محل حادثه داشته باشد و این گونه نیست که هرکسی بتواند در محل حادثه حاضر شود».

به نظر می آید محدودیت اعلام شده از سوی رئیس سازمان مدیریت بحران به ماده ۱۶ قانون تشکیل سازمان مدیریت بحران کشور برمی گردد که یکی از وظایف این سازمان را به این صورت بیان می کند:« تدوین دستورالعمل ها و آیین نامه های مربوط به چگونگی جذب، توزیع و استفاده از کمک های مردمی، خارجی و بین المللی با همکاری دستگاه های ذی ربط و ارائه آن به هیئت وزیران جهت تصویب و پیگیری آنها». حالا سازمان مدیریت بحران براساس این ماده قانونی، مصوبه ای تدوین کرده که افراد شاخص عرصه های مختلف برای جذب کمک های مردمی باید مجوز دریافت کنند.

از پرونده کمک به زلزله زدگان چه خبر؟

بی تردید مصوبه تازه سازمان مدیریت بحران کشور ریشه در ماجراهای پس از زلزله کرمانشاه دارد که در آن روزها افراد زیادی با انتشار شماره کارت مبالغ زیادی از مردم با نیت کمک به زلزله زدگان دریافت کردند. تکلیف بخش وسیعی از آن کمک ها البته همچنان نامشخص است. ماجرایی که از چند ماه پس از زلزله به بحثی جدی تبدیل شد و تیر ۹۷ دادستان کرمانشاه از رسیدگی به پرونده ۱۰ سلبریتی که در زلزله سرپل ذهاب کرمانشاه اقدام به جمع آوری کمک های مردمی کردند، در دادسرای سرپل ذهاب خبر داد.« محمدحسین صادقی» در آن روز از تشکیل پرونده ای دراین باره خبر داده بود:« در دادسرای سرپل ذهاب پرونده ای تشکیل شده که لیست اشخاص حقیقی است که وجوه را دریافت کردند و هدایت آنها در حال بررسی است».

مهر ۹۷ و در سالگرد زلزله کرمانشاه اخبار تازه ای از این پرونده منتشر شد؛ در این ماه خبر آمد که صادق زیباکلام، علی دایی و برخی از دیگر چهره های سرشناس احضاریه ای دریافت کردند که از آنان خواسته شده برای ارائه پاره ای از توضیحات در مورد چگونگی و میزان جمع آوری کمک های مردمی در زمان زمین لرزه سرپل ذهاب، به مرکز تشخیص هویت پلیس آگاهی ناجا مراجعه کنند؛ موضوعی که حواشی زیادی را ایجاد و رئیس پلیس آگاهی ناجا درباره آن توضیحاتی ارائه کرد.« محمدرضا مقیمی» همان سال دراین باره گفته بود:« دعوت افراد مختلف به پلیس آگاهی برای انجام مصاحبه در این خصوص بوده است و افرادی که به پلیس آگاهی دعوت شدند، نه بعنوان مجرم و متهم بلکه به عنوان مطلع دعوت و این دعوت نامه برای خیلی ها صادر شد و آنها هم و آمدند و صحبت کردند و توضیحاتی را ارائه کردند؛ البته برخی هم نیامدند». در همان روزها« اسماعیل نجار» رئیس سازمان مدیریت بحران کشور هم توضیحاتی درباره تکلیف و آینده این کمک های مردمی ارائه کرد و گفت:« براساس دستورالعمل هایی که تعیین شده دستگاه ها وظیفه خود را انجام می دهند ، از همین رو به همه افرادی که مبالغی درخصوص کمک به مناطق زلزله زده از طریق مردم جمع آوری کرده اند ، اعلام کردیم این مبالغ را در صورتی که در رابطه با امدادرسانی به مردم زلزله زده است، در اختیار جمعیت هلال احمر قرار دهند و اگر درخصوص بازسازی این مناطق است، مبالغ را به بنیاد مسکن انقلاب اسلامی تحویل دهند؛ چراکه این بنیاد وظیفه بازسازی در این مناطق را برعهده دارد».

این اتفاق البته درباره بخش وسیعی از این کمک های مردمی رخ نداد و همچنان تکلیف بخشی از این پول ها نامشخص است. همین حاشیه ها و همچنین نرسیدن کمک های مردمی به دست نیازمندان زلزله زده، ضرورت بازنگری در این شیوه کمک را هم برای مردم و هم مسئولان ایجاد کرد و دست کم در حوادث پس از این زلزله میزان اعتماد مردم به این چهره های شاخص کاهش پیدا کرد و در همین بحران کرونا، مردم برای کمک به کادر درمان و بیمارستان های کشور، مسیرهای مطمئن دیگری را پیش گرفتند.

دخالت مکرر دولت ها در حیات اجتماعی

سیدمرتضی هاشمی مدنی، جامعه شناس و محقق پسادکترا در دانشگاه ادینبورا( اسکاتلند) در همین رابطه در یادداشتی برای« شرق» نوشت:« نکته اول این است که باید به خاطر داشته باشیم تمام کارکردها و اعمال جامعه را نمی توان ساماندهی کرد. جامعه و دغدغه هایش و احساس مسئولیت مردم در امور خیریه و حس نوع دوستی در میانه بحران امری نیست که بتواند مدام در چارچوب های محدود قوانین گنجانده و ساماندهی شود. در زمانه بحران مردم سعی می کنند شبکه های خودجوش را تشکیل دهند و به هم کمک کنند. این حس همبستگی فرای تشکل ها و قوانین و مسئولیت های سازمان هاست و تلاش برای ساماندهی حداکثری آن لزوما منجر به هدایت سیل کمک های مردم به سمت نهادهای مسئول نخواهد شد. برعکس گاهی این دخالت ها باعث پژمرده شدن حس نوع دوستی و صدمه دیدن جنبش های مردمی همراهی با هم وطنان آسیب دیده خواهد شد. دخالت بیجا و مکرر دولت ها در حیات اجتماعی مردم وقتی همراه با بحران اعتماد مردم به دستگاه های رسمی باشد، ممکن است به آن حس نیکوکاری تا حدی ضربه بزند.

اما نکته دیگر هم این است که در گذشته شاهد بودیم سلبریتی ها و افراد مشهور در مواقع بحران، می توانند سیلی از کمک های مردمی را بسیج کنند. اما در نهایت چون تجربه ای در زمینه مدیریت بحران و جبران مصائب ناشی از زلزله و سیل ندارند، کمک های مردمی را به طرز شایسته ای به دست مردم نمی رسانند. این هدررفتن منابع کمک مردمی هم کمکی به جلب اعتماد مردم در آینده نخواهد کرد و از تعداد کمک ها به سازمان های رسمی و حرفه ای کمک رسانی مثل هلال احمر خواهد کاست.

در واقع، ما اینجا با یک تناقض روبه رو هستیم. از طرفی، نمی شود مدام بر همه عملکردهای جامعه نظارت کرد. از سوی دیگر، در برخی موارد این اعتماد مردم به سلبریتی ها دردسرساز شده. راه حل میانه چیست؟

به نظر من باید به قدرت یادگیری جامعه از اشتباهاتش باور داشت. زمانی در انتخابات هایی مثل انتخابات شورای شهر اول و دوم احزاب به سمت نامزدکردن سلبریتی ها رفتند. مردم هم از این کار استقبال کردند و به کشتی گیر و ورزشکار برای کرسی های تخصصی اداره امور شهری اعتماد کردند. اما نتیجه آن قدرها هم مطلوب نبود. ما به صورت جمعی از این تجربه انتخاباتی چیزهایی آموختیم. بر اثر آن اشتباه در رأی دادن همه ما یک قدم رو به جلو حرکت کردیم. بعد از آن دیگر نه احزاب از این تکنیک برای رأی آوردن استفاده کردند و نه مردم به انتخاب سلبریتی ها به عنوان نماینده و مسئول اشتیاقی نشان دادند. در مورد گردآوری کمک برای بحران ها هم تجربیات مشابهی داشته ایم. باید به قدرت یادگیری جامعه از اشتباهاتش ایمان داشته باشیم. دل مشغولی مدام مسئولان، ساماندهی همه روندهای اجتماعی آسیب زاست. دغدغه مدام مسئولان کنترل کردن تلاش های مردم برای سازمان دهی خودجوش زندگی اجتماعی شان نشان از عدم درک درست مکانیسم های خودتنظیمی جامعه دارد.

راه حل میانه اطلاع رسانی در مورد تبعات منفی کمک به سلبریتی هاست. در کنار آن نظارت قوه قضائیه و نهادهای مسئول بر فرایند به مقصد رسیدن کمک های مردمی اطمینان بخش خواهد بود. راه حل در بازیافتن اعتماد مردم به نهادهای تخصصی کمک رسانی مثل هلال احمر است. راه حل در ارتباط گیری فعال نهادهای رسمی با سلبریتی ها و معرفی توانمندی های نهادهای رسمی به آنهاست. به صورتی که سلبریتی ها دچار این توهم نشوند که لزوما توانایی زیادی در مدیریت بحران دارند و به چشم ببینند که کمک رسانی هم امری تخصصی است.