بازی موش و گربه هسته‌ای

یک کشف غیرمنتظره

در ماه ژانویه، دو بازرس ناظر اتمی سازمان ملل، تقریبا بدون اطلاع قبلی به همتایان ایرانی خود، برای بازرسی از مجتمع هسته‌‌‌ای فردو عازم ایران شدند. این چیزی است که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی آن را یک بازرسی روتین سرزده می‌‌‌نامد. در همین بازرسی بود که ناظران یک کشف غیرمنتظره کردند. پس از ورود بازرسان به مجتمع فردو، آنها بلافاصله متوجه یک مساله نگران‌‌‌کننده شدند. طبق گزارش آژانس، دو آبشار از سانتریفیوژ‌‌‌های پیشرفته طوری تنظیم شده بودند که تا حد زیادی با چیزی که مقامات ایرانی به آژانس اطلاع داده بودند، فرق داشت.این کشف باعث یک گفت‌وگوی کوتاه بین بازرسان و دانشمندان ایرانی شد که تاکید می‌‌‌کردند چیزی تغییر نکرده است. روز بعد، متخصصان آژانس برای نمونه‌‌‌برداری از ذرات تاسیسات محوطه و ارسال آن به مقر آژانس در وین، به مجتمع فردو برگشتند.بعد از بررسی نمونه‌‌‌ها، آژانس چیزی یافت که جهان را شوکه کرد.

خلوص اورانیوم موجود در غبار به ۴/ ۸۳‌درصد می‌‌‌رسید که بالاترین سطحی است که در ایران یافت شده است. این کشف نشان داد که تهران بیش از همیشه به مرحله گریز هسته‌‌‌ای نزدیک است.این آخرین نمونه‌‌‌ای بود که نشان می‌‌‌داد از زمان خروج دولت ترامپ از برجام در سال ۲۰۱۸، برنامه هسته‌‌‌ای ایران چقدر پیشرفت کرده بود. طی ۵ سال گذشته، جمهوری اسلامی در یک بازی خطرناک «لبه پرتگاه» با واشنگتن قرار دارد و امروز ایران به آستانه گریز هسته‌‌‌ای رسیده است. در ماه مارس، ژنرال مارک میلی، رئیس ستاد مشترک ارتش آمریکا در یک جلسه استماع سنا ادعا کرد که ایران «‌‌‌می‌تواند در عرض ۱۰ تا ۱۵ روز به مواد لازم برای شکافت هسته‌‌‌ای برسد.» این بحرانی است که دیپلمات‌‌‌های غربی در تلاشند تا با رسیدن به گزینه‌‌‌های مناسب، روند آن را معکوس کرده یا حداقل جلوی پیشروی آن را بگیرند؛ زیرا بیم آن می‌رود که مسیر کنونی بی‌‌‌ثبات بوده و ممکن است جرقه جنگ بعدی خاورمیانه را بزند.

راه‌‌‌حل موقت

در ماه‌‌‌های اخیر، مقامات اروپایی و آمریکایی بی‌‌‌سروصدا گفت‌وگوها برای حل این بحران را از سر گرفته‌‌‌اند.همچنین در ماه مارس، مقامات تروئیکای اروپایی (فرانسه، آلمان و بریتانیا) با علی باقری کنی، مذاکره‌‌‌کننده هسته‌‌‌ای ایران در اسلو دیدار کردند. باقری کنی گفت که این ماه نیز به صورت جداگانه با مقامات این کشور در ابوظبی دیدار داشته است.در همین حال، در میانه افزایش تنش‌‌‌های سه‌‌‌ماهه نخست سال، گفت‌وگو میان ایران و آمریکا آغاز شد. یک پیمانکار آمریکایی در حمله پهپادی در سوریه کشته شد و آمریکا با یک حمله هوایی علیه تاسیسات نیروهای نزدیک به ایران، تلافی کرد.به گفته یک فرد آگاه، بعد از این درگیری، آمریکا نشانه‌‌‌هایی از ایران دریافت کرد که تهران مایل به مذاکره و کاهش تنش‌‌‌ها بوده و به نظر جدی‌‌‌تر از قبل می‌‌‌رسد.

به ادعای این منبع، پس از گفت‌وگوهای غیرمستقیم بین ایران و آمریکا در کشور عمان، تهران نشان داد که مایل است تا گام‌‌‌های اتمی لازم را بردارد. واشنگتن نیز منتظر است تا ببیند تهران واقعا این کار را خواهد کرد یا خیر. اما همچنین ایالات متحده به ایران اطلاع داده که در صورت مشاهده غنی‌‌‌سازی بالای ۶۰ درصد، آن را به مثابه حرکت به سمت استفاده تسلیحاتی می‌‌‌بیند. این منبع افزود که دولت بایدن گفته که ادامه‌‌‌دادن به این مسیر پیامدهایی خواهد داشت. همزمان، مقامات آمریکایی بر تبادل احتمالی چند زندانی آمریکایی که حداقل شامل سه دوتابعیتی می‌‌‌شوند، تمرکز کرده‌‌‌اند. راب مالی، نماینده آمریکا در امور ایران در چند نوبت با امیر سعید ایروانی، سفیر ایران در سازمان ملل ملاقات کرد. یک دیپلمات ارشد گفت: «برای آمریکایی‌‌‌ها مهم است که موضوع هسته‌‌‌ای و زندانیان به طور همزمان پیگیری شود. تبادل زندانی می‌تواند بازکننده قفل مذاکرات هسته‌‌‌ای باشد.»

شانس پایین برجام و انگیزه دیپلماسی دوباره

تعداد کمی از مقامات بر این باورند که هنوز می‌توان برجام را احیا کرد. طبق برجام ایران تعهد داده بود که در ازای لغو تحریم‌‌‌ها، محدودیت‌های بزرگی بر فعالیت هسته‌‌‌ای خود اعمال کرده و به بازرسی‌‌‌های دقیق آژانس اجازه بدهد. در عوض، دیپلمات‌‌‌ها می‌‌‌گویند، بهترین امید، یک توافق موقت برای کاهش برخی تحریم‌‌‌ها در ازای کاهش برخی از فعالیت‌‌‌های هسته‌‌‌ای ایران است؛ اما بدون نیاز به تایید کنگره آمریکا یا سایر اقدامات تنش‌‌‌زدا. هنری روم، کارشناس ارشد موسسه واشنگتن برای سیاست خاور نزدیک می‌‌‌گوید که گام‌‌‌های غیرمنتظره ایران به ایجاد انگیزه برای ازسرگرفتن دیپلماسی کمک کرد. او افزود که کشف ذرات ۷/ ۸۳ درصدی نشان داد که اگر برای کاهش تنش‌‌‌ها تلاشی صورت نگیرد، این مسیر به کجا ختم خواهد شد.«اما افزایش ذخایر اورانیوم با خلوص بالای ایران به این معنی است که ریسک ماجرا به شکل خطرناکی در حال افزایش است.

مقامات پنتاگون نگران تشدید تنش‌‌‌ها و بازشدن پای آمریکا به یک جنگ دیگر هستند.» اسرائیل نیز هشدار داده که هر کاری که لازم باشد برای جلوگیری از گریز هسته‌‌‌ای ایران انجام خواهد داد و این نگرانی را تشدید کرده است. روز یکشنبه، بنیامین نتانیاهو تکرار کرد که اسرائیل هر کاری که نیاز باشد، انجام خواهد داد.کلسی دونپورت، مدیر سیاست منع اشاعه انجمن کنترل تسلیحات می‌‌‌گوید: «با توجه به پیشرفت برنامه هسته‌‌‌ای ایران، تهران فضای کمی برای تشدید تنش‌‌‌ها بدون گذر از خط‌‌‌ قرمزهای آمریکا و اسرائیل دارد. هنوز فرصت وجود دارد، اما ریسک اشتباه محاسباتی در حال افزایش بوده و با نبود اقدامات تنش‌‌‌زدا، افزایش خواهد داشت.» اما اینکه ایران به چه شروطی تن خواهد داد، پرسشی است که دیپلمات‌‌‌های آمریکایی و اروپایی از زمان آغاز دوباره گفت‌وگوها به دنبال پاسخ آن هستند. یک مقام اروپایی گفت: «می‌‌‌خواهیم بدانیم که آیا ایرانی‌‌‌ها مایل به تنش‌‌‌زدایی هستند؟ آنها در ازای آن از ما چه می‌‌‌خواهند و آیا ما قادر به آن هستیم؟»

ادامه بی‌‌‌اعتمادی و توافق دست پایین

با توجه به اولویت‌‌‌های جو بایدن، خواسته‌‌‌های ایران و عمق بی‌‌‌اعتمادی بین دو کشور، نسبت به شانس مذاکرات برای رسیدن به چیزی بیش از یک راه‌حل موقت، بدبینی وجود دارد. روم می‌‌‌گوید: «با توجه به اولویت‌‌‌های دیگر دولت و هزینه‌‌‌های سیاسی برای پیگیری جدی یک تلاش دیپلماتیک هماهنگ‌‌‌تر، هدف این است که این موضوع از دستور کار رئیس‌‌‌جمهور خارج شود. دولت امید دارد که با دنبال‌‌‌کردن مسیر تنش‌‌‌زدایی بتواند تا زمان انتخابات ریاست جمهوری جلوی فوران بحران را بگیرد.»

گریز هسته‌‌‌ای

کشف ذرات خلوص بالا زنگ خطر را در سراسر جهان به صدا درآورد. این ماه، مقامات تروئیکای اروپایی آن را یک پیشرفت بی‌‌‌سابقه و بسیار جدی خواندند. ایران به آژانس گفت که این ذرات نتیجه نوسانات ناخواسته در فرآیند غنی‌‌‌سازی بودند. توضیحی که ناظر اتمی در ماه ژوئن ارائه داد با سایر اطلاعاتی که ایران ارائه کرده بود، تضاد ندارد. اما واقعیت این است که ایران به مدت دو سال اورانیوم ۶۰ درصدی تولید ‌‌‌کرده است. تنها کشورهایی که به گریز هسته‌‌‌ای رسیده‌‌‌اند، در چنین سطحی غنی‌‌‌سازی می‌کنند. کارشناسان معمولا خلوص ۹۰‌درصد را به عنوان حد گریز هسته‌‌‌ای می‌‌‌دانند. داونپورت می‌‌‌گوید ایران سخت‌‌‌ترین گام‌‌‌های فنی را برداشته و به راحتی می‌تواند ذخایر ۱۱۴کیلوگرمی ۶۰ درصدی خود را که از فوریه تقریبا یک‌‌‌سوم افزایش یافته است، غنی‌‌‌سازی کند.

او افزود: «اگر ایران بتواند به سرعت مواد کافی برای گریز هسته‌‌‌ای را تولید کرده و به سرعت آنها را به مراکز مخفی منتقل کند، مختل‌‌‌کردن آن بسیار چالش‌‌‌برانگیزتر خواهد بود. سپس، ایران این شانس را دارد که یک زرادخانه هسته‌‌‌ای محدود ایجاد کند که به تهران قدرت بازدارندگی هسته‌‌‌ای خواهد داد.» این یک تغییر مسیر بزرگ نسبت به آن چیزی است که ایران در برجام توافق کرد و تا یک سال پس از خروج ترامپ و اعمال تحریم‌‌‌ها، به آن پایبند مانده بود. بر اساس این توافق، ایران از سانتریفیوژهای نسبتا ابتدایی آی‌‌‌آر۱ استفاده می‌‌‌کرد که ناکارآمد و مستعد خرابی هستند.

همچنین موافقت کرد که بیش از ۶۷/ ۳‌درصد غنی‌‌‌سازی نکرده و ذخایر اورانیوم غنی‌‌‌شده خود را زیر ۳۰۰ کیلوگرم نگه دارد و مازاد آن را به خارج از کشور بفرستد. ایران همچنین توافق کرده بود که در فردو غنی‌‌‌سازی نکند.امروزه چند آبشار سانتریفیوژهای پیشرفته آی‌‌‌آر۴ و آی‌‌‌آر۶ در تاسیسات ایران نصب شده که به آن امکان می‌دهد با سرعت بسیار بیشتری غنی‌‌‌سازی کند. ایران ذخیره‌‌‌ای بالغ بر ۴۰۰۰ کیلوگرم اورانیوم غنی‌‌‌شده دارد.

گام‌‌‌های تدریجی، اما نه کافی!

در ماه‌‌‌های اخیر، ایران متعهد شده تا همکاری‌‌‌های خود با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را افزایش دهد که شامل اجازه نصب مجدد دوربین‌‌‌ها در مراکز هسته‌‌‌ای می‌شود. اما تروئیکای اروپایی گفت: «گام‌‌‌های تدریجی و محدود رضایت‌‌‌بخش و کافی نیستند.» چالش بلندمدت دیپلمات‌‌‌های غربی سنجش میزان جدیت ایران در مذاکرات است. به ادعای نویسندگان فایننشال‌‌‌تایمز، از زمانی که بایدن روی کار آمد، ایران دو بار تلاش‌‌‌ها برای احیای برجام را رد کرد و بر خواسته‌‌‌هایی اصرار داشت که به ادعای دیپلمات‌‌‌های غربی، غیرواقعی بودند؛ مانند ضمانت اینکه دولت آمریکا به طور یکجانبه از توافق خارج نشود. آخرین تلاش دیپلماتیک در ماه اوت۲۰۲۲ متوقف شد. سپس، گسترش همکاری ایران و روسیه باعث بیشتر شدن خشم غرب و کدورت روابط با آنها شد. یکی دیگر از دیپلمات‌‌‌های غربی ادعا کرده است: «ما نمی‌توانیم به ایران اعتماد کنیم؛ زیرا ۲۰ سال است که آنها به سوالات ما پاسخ نمی‌‌‌دهند.»

تهران اصرار دارد که برنامه هسته‌‌‌ای‌ا‌ش غیرنظامی است. رهبری ایران در سال ۲۰۱۰ فتوایی مبنی بر ممنوعیت تسلیحات هسته‌‌‌ای صادر کرد و جمهوری اسلامی بارها اعلام کرده که موافق بازگشت به برجام است، اما ضمانت‌‌‌های بیشتری می‌‌‌خواهد.در هفته‌‌‌های اخیر، دیپلمات‌‌‌ها و تحلیلگران تلاش کرده‌‌‌اند از مجموعه‌‌‌ای از سخنرانی‌‌‌های مقامات عالی رتبه، نشانه‌ای از تغییر لحنی را پیدا کنند که به معنای تمایل به مذاکره یا توافق باشد.با این حال، مقامات عملگرایی که برجام را در سال ۲۰۱۵ مهندسی کرده بودند، دیگر در قدرت نیستند. امروزه، همه بازوهای دولت توسط محافظه‌‌‌کاران منتقد توافق و از نظر ایدئولوژیک، مخالف تعامل با ایالات متحده کنترل می‌شود.با این حال، یکی از منابع داخلی نظام با اشاره به تمایل تهران برای کاهش فشار بر اقتصاد تحت فشار تحریم‌‌‌ها و نزدیکی اخیر با رقبای عرب می‌‌‌گوید که مقامات در حال «تعیین چارچوبی برای توافق هسته‌‌‌ای» هستند.

این منبع گفت: «ایران به دنبال تنش‌‌‌زدایی در سیاست خارجی خود است. زمانی که اصلاح‌‌‌طلبان در قدرت بودند، همیشه این ترس وجود داشت که اوضاع را به دست گرفته و برای عادی‌‌‌سازی با آمریکا فشار بیاورند. اما اکنون این نگرانی وجود ندارد زیرا نظام سیاسی در دست محافظه‌کاران است.» این منبع افزود که با این حال، هر توافقی باید بر اساس برجام باشد و ایران نیز شروطی دارد، از جمله اینکه زیرساخت‌‌‌های هسته‌‌‌ای «دست نخورد» و «وعده‌‌‌های فردایی» نیز به درد نمی‌‌‌خورند.او گفت: «آن‌‌‌ها باید اکنون بدانند که دیگر نمی‌توانند ما را تحت فشار زیادی قرار دهند. اگر آنها با ایران به توافق نرسند، ما باز هم به گریز هسته‌‌‌ای نزدیک خواهیم شد.»

حسین موسویان، یکی از مقامات ارشد سابق ایران که اکنون در دانشگاه پرینستون مشغول به کار است، می‌‌‌گوید اگر توافقی صورت نگیرد، سرعت غنی‌‌‌سازی ایران تا حد ۹۰‌درصد افزایش می‌‌‌یابد، غرب مکانیزم ماشه را فعال کرده و فورا تحریم‌‌‌های سازمان ملل اعمال می‌شود. تهران نیز عضویت خود در معاهده منع اشاعه تسلیحات اتمی را تعلیق می‌کند.اما او همچنان بر این باور است که ایران آماده احیای برجام یا دستیابی به یک توافق «کمتر در برابر کمتر» است که در آن تهران تنش‌‌‌ها را کاهش داده و آمریکا نیز چشم خود را بر صادرات نفت و پتروشیمی ایران می‌‌‌بندد.

موسویان می‌‌‌گوید زمانی که ایران در ماه اوت گذشته پیش‌‌‌نویس‌‌‌های پیشنهادی را رد کرد، بر این «تصور» بود که جنگ اوکراین، اروپا را برای نفت و گاز ایران مستاصل کرده و شانس تهران برای حصول توافقی بهتر را افزایش می‌دهد. او می‌‌‌گوید که اما اکنون محافظه‌‌‌کاران حاکم بر ایران می‌‌‌خواهند اقتصاد را سرپا کنند. از سال ۹۷، ما همیشه دو جناح داشتیم که یکدیگر را به چالش می‌‌‌کشیدند. اصلاح‌‌‌طلبان و اصولگرایان یکدیگر را مقصر می‌‌‌دانستند. حالا همه چیز در دست اصولگرایان است. دوران سرزنش یکدیگر به پایان رسیده است.

سعید لیلاز، تحلیلگر ایرانی می‌‌‌گوید که تهران هم‌‌‌چنین باید قبل از انتخابات آتی مجلس به توافق برسد. زیرا نظام می‌‌‌خواهد پس از مشارکت پایین‌‌‌تر از ۵۰‌درصد مردم در انتخابات ریاست جمهوری ۲۰۲۱ از مشارکت معقول در این دوره مطمئن شود. ولی نصر، یک استاد ایرانی‌‌‌آمریکایی دانشگاه جانز هاپکینز هشدار داد که هیچ‌‌‌کس، حتی مقامات عالی نیز نمی‌توانند هزینه سیاسی یک معامله بد دیگر با آمریکا را تقبل کنند. نصر افزود: «اراده همه طرف‌‌‌ها، به غیر از اسرائیل، ایجاد یک پایه و قرار دادن نرده‌‌‌های محافظ در اطراف آن است.»او اذعان کرد: «اما تهران باید برنامه هسته‌‌‌ای خود را حفظ کند؛ زیرا این تنها اهرمی است که آنها در اختیار دارند. ایرانی‌‌‌ها نمی‌‌‌خواهند آمریکا یا اروپا ۱۰۰‌درصد احساس راحتی کنند، زیرا در این صورت آنها ایران را فراموش خواهند کرد. ما شاهد یک بازی موش‌‌‌وگربه هستیم.»

سؤال کلیدی برای دیپلمات‌‌‌ها این است که آیا گسترش برنامه هسته‌‌‌ای هنوز صرفا یک اهرم فشار در میز مذاکره بوده یا بخشی از یک بلندپروازی بزرگ‌تر است؟حتی اگر این یک تاکتیک مذاکراتی باشد، هر چه برنامه جلوتر رود، انتظار می‌رود تهران در ازای معکوس‌‌‌کردن دستاوردهای خود مطالبات بیشتری بخواهد. رم می‌‌‌گوید: «آن‌‌‌ها با افزایش دستاوردهای هسته‌‌‌ای خود، می‌توانند مقداری از آنها را ببخشند، اما همچنین آنها را به آنچه که مسلما هدف بلندمدتشان بوده، می‌‌‌رساند؛ یعنی شناخته‌‌‌شدن به عنوان کشوری که در آستانه گریز هسته‌‌‌ای قرار دارد. وقتی به این نقطه برسند، ممکن است فکر کنارگذاشتنش سخت شود.»گذر زمان نیز می‌تواند به ضرر کسانی باشد که هنوز به رسیدن به یک راه‌‌‌حل امید دارند. در ماه اکتبر، بندهایی از برجام که برنامه موشک‌‌‌های بالستیک ایران را تحریم می‌‌‌کرد، منقضی می‌‌‌شوند.

این می‌تواند برای غرب دشوار باشد، به‌‌‌ویژه اگر ایران بخواهد به روسیه سلاح بدهد. و احتمال بازگشت ترامپ به کاخ سفید در سال ۲۰۲۴ یا یک مخالف جمهوری اسلامی نیز عامل بی‌‌‌ثبات‌‌‌کننده دیگری خواهد بود.اگر یک ترامپیست به کاخ سفید برسد، همه چیز تمام می‌شود. موسویان می‌‌‌گوید: «پلن الف، پلن بی، برجام، همه چیز به غیر از تهدید یا جنگ از روی میز برداشته می‌شود. راه مقابله با آن این است که برای دستیابی به توافق باید هسته‌‌‌ای شد.»