تاریخچه تکامل قطار و راه آهن در ایران و جهان

تاریخچه راه آهن و قطار

قطار:

یکی از مهمترین و مطرح ترین وسیله هایی که برای حمل و نقل در تمام دنیا که به جهت جابجایی و حمل بار استفاده می شود قطار است. این وسیله شامل واگن هایی می باشد که یک لوکوموتیو آن را روی ریل های راه آهن جابجا می کند. قبل از پیشرفت ها یعنی در اولین قطارها به وسیله بخار واگن ها را حرکت می دادند، اما امروزه بیشتر قطارها از نوع دیزلی و الکتریکی می باشند. با توجه به کارکردی که قطارها دارند به دو دسته مسافربری و باربری تقسیم می شوند که امروزه نوع سومی هم دیده می شود که قطارهای گردشگری هستند و به منظور جذب گردشگر و دلایل فرهنگی، افتصادی به ناوگان مسافربری و حمل و نقلی جهان اضافه شده اند. برخی قطارها نیز ترکیبی از قطار باری و مسافری هستند.

تاریخچه راه آهن و قطار در جهان

نیروی محرکه:

نخستین قطارها با استفاده از طناب منتقل یا با نیروی جاذبه گاهی هم با اسب کشیده می شدند. از اوایل قرن نوزدهم به بعد تقریبا همه قطارها با استفاده از لوکوموتیو بخار حرکت می کردند. از دهه ۱۹۱۰ به بعد لوکوموتیوهای بخار شروع به جایگزینی با موتورهای دیزلی و الکتریکی کردند. با وجودی که انواع جدید پیشرانه بسیاری پیچیده و گران تر از نیروهای بخار بودند اما بسیار تمیز بودند و دیگر نیازی به نیروی انسانی زیادی نداشتند. 

تقریبا در همه زمان های استفاده از قطارهایی خودکششی چه به صورت برقی و چه به صورت دیزلی برای مسافربری رونق گرفتند. تا دهه ۱۹۷۰ هم برای استفاده های روزمره بیشتر کشورها دیزلی سازی لوکوموتیوها تکمیل شد. از لوکوموتیو های بخاری هنوز هم جهت راه آهن های میراثی جهت گذراندن اوقات فراغت و توریست ها استفاده می کنند. 

کشش الکتریکی هزینه کمتری برای هر کیلومتر کارکرد قطار ارائه می دهد، اما به دنبال هزینه اولیه ی بالایی که فقط برای مسیرهای پر رفت و آمد دارد توجیه اقتصادی خواهند داشت. باوجودی که هزینه ساخت ریل و تجهیزات به ازای هر کیلومتر برای قطارهای کشش الکتریکی نسبت به لوکوموتیوهای دیزلی بیشتر است، اما کشش الکتریکی برای عملکرد دراز مدت و بدون وقفه بسیار قابل اطمینان تر بودند زیرا در برخی کشورها هزینه واردات گازوئیل بسیار بالاتر است. قطارهای برقی جریان الکتریکی مورد نیاز خود را از طریق خطوط برق هوایی یا از طریق سیستم برق ریل سوم دریافت می‌کنند.

یکی از فناوری های در حال توسعه که امروزه در رابطه با نیروهای محرکه قطارها استفاده می شود سلول های سوختی می باشد که مزیت های عدم نیاز به تاسیسات برق رسانی در محل را با مزیت عدم انتشار آینده ترکیب می کند، اما مشکل اساسی که وجود دارد به هزینه اولیه بسیار بالای وسایل نقلیه با سلول های سوختی برمی گردد.  

قطارهای اولیه:

بسیاری از ما قطار را وسیله ای بسیار بزرگ و سنگین می دانیم که روی ریل هایی فولای در مسیری مشخص حرکت می کند. این تصور کاملا درست است اما نه برای قطارهای قرن شانزدهم. در این دوره انسان از قطارهایی با جنس چوب استفاده می کرد که واگن های آن توسط دو یا چند اسب روی ریل به حرکت در می آمدند. 

قطار های بخار:

نسل دوم قطارها سبب شد که صنعت راه آهن به شکل امروزی ایجاد شود و این موضوع به بعد از قرن نوزدهم مربوط می باشد، زمانی که در سال ۱۸۰۴ فردی به نام ریچارد ترویتیک توانست با استفاده از نیروی بخار، قطاری را روی ریل آهن حرکت دهد. این اختراع در منطقه ولز جنوبی در انگلستان صورت گرفت و نقطه عطفی در ساخت قطارهای مدرن محسوب می شد. 

ریچارد در ابتدا یک لوکوموتیو ساخت که می توانست باری به اندازه ۲۰ تن را حمل کند، بعد از آن توانست لوکوموتیو مسافربری را نیز طراحی کند. وی مردم را سوار قطار می کرد و دور شهر می چرخاند این کار بیشتر جنبه تفریح و سرگرمی داشت و کمتر کسی از آن با عنوان حمل و نقل استفاده می کرد تا زمانی که در یکی از روزها چرخ های لوکوموتیو شکست و کمتر کسی از قطارهای بخار ریچارد استفاده می کرد. ریچارد نیز تمایلی به تعمیر قطار پیدا نکرد و قطار مسافربری وی در گوشه ای از ولز جنوبی رها شد.

تاریخچه راه آهن و قطار؛ قطارهای بخار

ترابری عمومی با قطار:

اولین نفری که توانست قطار را به عنوان وسیله ترابری عمومی معرفی کند؛ جورج استفنسون بود. او برای ساخت این قطار از همان ایده ریچارد در قطار بخار استفاده کرد، با این تفاوت که قطار او عظیم تر بود و امکانات بیشتری نیز داشت. جورج استفنسون این قطار را با هدف حمل و نقل بار و مسافر به مردم انگلستان معرفی کرد.

امروزه استفاده از قطارهایی که با نیروی بخار کار کنند وجهه عمومی ندارند اما در نقاط مختلف دنیا به چشم می خورند، اصولا این قطارها با هدف حفظ تاریخچه صنعت راه آهن نگهداری می شوند. در ایران نمونه های متعددی از این نوع قطارها در دوره ناصرالدین شاه وارد ایران و در آن باقی ماند. این قطارها در ایران با عنوان ماشین دودی شناخته می شدند.

تاریخچه راه آهن و قطار؛ ترابری عمومی با قطارها

تاریخچه راه آهن در ایران:

قبل از اینکه به این موضوع پرداخته شود باید اشاره کرد باوجودی که امکان تاسیس راه آهن در ایران وجود داشت به دلایل سیاسی از ایجاد آن جلوگیری کردند. کشورهای اروپایی، انگلیس و شوروی برای گرفتن امتیاز احداث راه آهن در ایران با همدیگر رقابت داشتند. در ابتدا انگلیسی ها در سال ۱۸۳۱ به احداث خط راه آهنی از عثمانی تا خلیج فارس اقدام کردند که شکست خورد. بعد از آن هم آلمان به فکر احداث خطی از آنکارا تا خلیج فارس افتاده بودند که این موضوع هم با بهانه ای مبنی بر نزدیک شدن آلمان به ایران با انتقاد و حسادت انگلیس و شوروی روبرو شد که رقبای سرسختی برای آلمان بودند، پس قرارداد لغو شد. 

در همین درگیری ها بود که ناصرالدین شاه قاجار در آن زمان شاه وقت ایران بود، به آلمان پیشنهاد داد تا احداث راه آهنی را به دست بگیرد اما به دلیل دخالت های سایر کشورها این درخواست شاه به نتیجه ای نرسید. در سال ۱۸۹۰ ناصر الدین شاه قرارداید مبنی بر ساخت راه آهن تا ده سال با روسیه تزاری امضا کرد و سپس با گرفتن وام این قرارداد را تمدید کرد. در آخر شخصی فرانسوی به نام موسیو بواتال صاحب امتیاز احداث راه آهن ایران شد و آن را به یک شرکت بلژیکی فروخت.

حمل و نقل ریلی در ایران با فراز و نشیب های بسیاری روبرو شد، پیمانکاران خارجی مسیرهای متعددی از ریل گذاری را ایجاد کردند که به دنبال نبود بودجه یا کارشکنی ها هیچ زمانی به بازدهی موثر نرسید، برخی از آنها هم به دنبال مناقشات سیاسی و جنگ های جهانی هیچ زمانی وارد ناوگان ریلی ایران نشدند به طوری که بقایای آن هنوز هم وجود دارند، از جمله این مسیرها می توان به موارد زیر اشاره کرد: 

راه آهن جلفا- تبریز

راه آهن بوشهر- برازجان

راه آهن میرجاوه- زاهدان

راه آهن رشت- بندر انزلی

محمودآباد – آمل

تاریخچه راه آهن و قطار در ایران

راه‌آهن سراسری در ایران:

در سال ۱۳۰۶ بعد از رایزنی های بسیار در زمان حکومت رضا شاه پهلوی، راه آهن سراسری وارد ایران شد. لایحه مربوط به ساخت راه آهن سراسری یک سال پیش از ساخته شدن آن در مجلس شورای ملی به تصویب رسیده بود. این خطر با کمک یک کمپانی آمریکایی و توسط آلمالی ها احداث شد، که از شمال تا جنوب ادامه داشت و بندر شاهپور یا امام خمینی کنونی، را به بندر شاه یا بندر ترکمن فعلی وصل می کرد. باید اشاره کرد که هزینه ساخت این پروژه از طریق، شکر و قند ملت ایران تامین می شد. 

بعد از مدت ها انتظار ایستگاه سمیه که شمال و جنوب را به هم وصل می کرد در سال ۱۳۱۷ تاسیس شد. راه آهن سراسری ایران توانست عنوان طولانی ترین خط ریلی جهان را از آن خود کند، به همین دلیل در فهرست جهانی یونسکو هم ثبت شد. پل ورسک هم به عنوان نماد راه آهن شمال جنوب ایران هم ثبت ملی و هم ثبت جهانی شده است.

بعد از اینکه راه آهن سراسری تاسیس شد ساخت سایر خطوط هم در دستور کار قرار گرفت و این سیستم گسترش پیدا کرد. سیری که به جهت شکل گیری و تکامل قطارها در نظر دارند سالیان زیادی طول کشید و اکنون آنچه مشاهده می شود حاصل تمامی تفکرات و سازه‌هایی است که روز به‌روز پیشرفت می‌کنند. رتبه ایران به جهت زیرساخت های ریلی ۴۵ در میان ۱۴۳ کشور است، طول شبکه ریلی استاندارد ایران تا پایان سال ۱۳۹۶ به ۱۴۰۷۸ کیلومتر می رسد و علاوه بر آن ۹۶ کیلومتر خط آهن عریض در مسیر میرجاوه به زاهدان را نیز دارا می باشد.

تاریخچه تکامل راه آهن و قطار

گردآوری: بخش علمی سرپوش