شناسایی در آینه، آزمونی برای خودآگاهی

واکنش حیوانات در آینه موضوعی است که بارها مورد توجه مردم و دانشمندان واقع شده است. توجه کودک انسان به تصویر خود در آینه برای اولین بار نیز همواره جالب بوده است. اما واقعیت چیست؟ و تحلیل درست واکنش حیوانات و کودک انسان در برابر آینه چگونه است؟

واکنش حیوانات به تصویر خود در برابر آینه مورد مطالعه علمی قرار گرفته‌ و حتی سوژه جذابی برای فیلم‌ها و کلیپ‌های سرگرم‌کننده شده است؛ اما واقعیت این است که بسیاری از حیوانات وقتی به آینه نگاه می‌کنند، نمی‌دانند که مشغول نگاه کردن به خودشان هستند و بر همین اساس ممکن است واکنش‌های متفاوتی بروز دهند.

«چارلز داروین» نخستین کسی بود که واکنش حیوانات به تصویر خودشان را در آینه ثبت کرد. او درباره واکنش اورانگوتان‌ها به آینه مطالبی نوشته است اما در نهایت به نتیجه مشخصی دست پیدا نکرده و معتقد است که اورانگوتان‌ها در برابر آینه خود را نمی‌شناسند و تنها شکلک‌هایی درمی‌آورند که علت آن از دو حالت خارج نیست: یا واکنش به یک حیوان دیگر است و یا اشتیاق به یک اسباب‌بازی جدید.

«گوردون گالاپ» دانشمند دیگری است که در سال ۱۹۷۰ بر اساس یادداشت‌های داروین، آزمایش مشهور «تست آینه» را برای بررسی میزان خودآگاهی حیوانات طراحی کرد. این تست مشخص می‌کند که آیا یک حیوان خودش را در آینه می‌شناسد یا نه؟

این آزمایش مشخص می‌کند که تمام میمون‌های بزرگ مثل شامپانزه بابون و اورانگوتان خودشان را در آینه می‌شناسند اما در مورد گوریل‌ تردیدهایی وجود دارد.

همچنین حیوانات دیگری که قادر به تشخیص خودشان در آینه هستند عبارتند از: دلفین‌های نوک‌بطری، نهنگ‌های قاتل، فیل‌ها و زاغ‌ها به‌جز حیوانات نام‌برده که قادر به شناسایی خود در آینه هستند، سایر حیوانات در برابر آینه تنها واکنش‌هایی تهدیدآمیز، انحصارطلبانه، دوستانه و یا ترسیده دارند.

تحقیقات نشان می‌دهند که کودک انسان تا حدود ۱۸ ماهگی قادر به شناسایی خودش در برابر آینه نیست و این زمانی است که در اصطلاح روانشناسی به آن «مرحله آینه» می‌گویند.

البته باید گفت که کودک در حدود ۱۸ ماهگی، میان جسم خود و تصویر آن در آینه ارتباط برقرار می‌کند، اما تا رسیدن به این مرحله، یک روند پیشرفت تدریجی را پشت سر می‌گذارد. به این معنی که در حدود ۴ ماهگی کودک از دیدن تصویر خود در آینه لذت می‌برد اما متوجه نمی‌شود که آن کودک، خودش است. درواقع او در برابر تصویر خود در آینه سر و دست تکان می‌دهد، اما این واکنشی است که در برابر یک کودک دیگر هم از خود بروز می‌دهد.

در حدود ۱۲ تا ۱۸ ماهگی است که کودک با فهمیدن این‌که حرکات قابل مشاهده در آینه متعلق به او هستند، متعجب می‌شود و بعد از ۱۸ ماهگی، درمی‌یابد که تصویر درون آینه کسی جز خودش نیست. این دریافت حتی ممکن است که آرامش او را سلب کند. بعضی از کودکان در برابر این سلب آرامش، نگاه خود را از آینه برمی‌گردانند و با آن مواجه نمی‌شوند.

به گفته متخصصان کودک زمانی مرحله آینه را پشت سر گذاشته است که وقتی خود را در آینه نگاه می‌کند و شخصی بدون تولید صدا پشت سر او در آینه قرار می‌گیرد، با دیدن تصویر شخص در آینه به سمت او می‌چرخد.

این چرخش کودک به این معنا است که او فهمیده است تصویر آن شخص در آینه، انعکاس آن شخص است و نه خود او، چراکه اگر متوجه این تفاوت نشود به نگاه‌کردن به سمت مقابلش ادامه می‌دهد.

غزال غضنفری