شهر بادگیرها اگرچه بیش از ۱۸ سال متناوب درگیر بحران خشکسالی است اما نامش آن زمان در میان استان‌های خشک شنیده شد که هر بار اعتراض کشاورزان اصفهانی به آب شرب مردم یزد پایان داد. گرچه به گفته مسئولان، یزد سومین استان خشک کشور در سال‌های اخیر بوده و خشکسالی ضربه سنگینی به کشاورزی و اقتصاد کشاورزان یزد وارد کرده اما در طول این سال‌ها کمتر خبری از اعتراض یزدی‌ها به وضعیت خشکسالی شنیده شده و اعتراض یزدی‌ها به بحران آب تنها به راه افتادن هشتک یزد آب ندارد در اعتراض به قطع چندین باره آب شرب یزد در فضای مجازی ختم شده است.
گرچه خشکسالی با فرونشست و شکاف‌های دشت یزد، اردکان و ابرکوه در این استان خودنمایی می‌کند و هر روز بر وسعت چیرگی خود در این شهر می‌افزاید اما به نظر می‌رسد یزدی‌ها از بهبود اوضاع با اعتراضات مدنی دست شسته‌اند و مهاجرت را انتخاب کرده‌اند. انتخابی که مسئولان استانی آن را بهای عدم مدیریت آب می‌دانند.
آب و هوای کویری که معماران گذشته را مجبور به ساخت بادگیرها بر فراز خانه‌ها در یزد کرد، حالا این استان را درگیر بحران خشکسالی شدید کرده است. بحرانی که سال‌ها است گریبان این استان را گرفته و روز به روز از میزان بارندگی‌های این استان می‌کاهد. بر اساس نمودار تغییرات بارندگی ۶۰ سال گذشته ایستگاه هواشناسی یزد، اولین دوره خشکسالی شدید در یزد بین سال‌های ۳۷ تا ۵۴ حدود ۱۵سال به‌طول انجامیده اما دو سال تَر سالی با فاصله زمانی مناسب و موثر در این بین از اثرات این دوره کاسته است. اما بعد از آن سال‌های خشکسالی به صورت متناوب با سال‌های ترسالی آمده و اثرات ناچیزی داشته‌اند. یک دوره ۴ساله خشکسالی بین سال‌های ۶۵ تا ۶۹ و یک دوره ۳ساله بین سال‌های ۷۴ تا ۷۷ نیز اتفاق افتاده است و آخرین دوره خشکسالی شدید در یزد، بیش از ۱۸سال متناوب از سال ۷۸ تاکنون ادامه داشته است.
گرچه بارش‌های بهاری در ابتدای سال ۹۷ وضعیت آبی در این استان را بهبود بخشیده اما به طور کلی آمار بارش‌ها حکایت از کاهش بارندگی طی ۲ دهه خشکسالی مستمر و کاهش ۵۳ سانتیمتری سطح آب سفره‌های زیرزمینی، خشک شدن بخشی از منابع داخلی و کسری حدود ۳۰۰ میلیون مترمکعبی مخزن آب‌های زیرزمینی یزد دارد. به گفته محمدرضا حکیمی، مدیر دفتر حفاظت آب منطقه‌ای یزد، این استان هر سال به میزان ۱.۱ میلی لیتر با کاهش بارندگی و افزایش هر سال به میزان ۵.۴ میلی لیتر تبخیر روبه‌رو بوده، اتفاقی که با استفاده از چاه‌ها و کم رنگ شدن نقش قنات‌ها در یزد همراه شده و منجر به آسیب رسیدن به منابع آب‌های زیرزمینی این استان شده است.
هشدار خشکی سفره‌های آبی زیرزمینی در استان یزد تا جایی به صدا در آمده که ۴ دشت در یزد ممنوعه اعلام شده و بهره‌برداری از آن به هر نحوی ممنوع است. دشت‌هایی که با خشک شدن حفره‌های آبی زیرزمینی میزبان پدیده فرونشت و فروچاله‌ها شده‌اند. به گفته مدیر دفتر حفاظت آب منطقه‌ای یزد، فرونشست و شکافت‌های دشت یزد، اردکان و ابرکوه مهمترین تاثیرات کاهش سطح آب‌های زیرزمین این استان هستند.
اما نخستین ثمره خشکسالی‌های پی‌در‌پی که با افول سطح آب‌های زیرزمینی در یزد نیز همراه بوده، افت وضعیت کشاورزی یزد است. گرچه به دلیل خشکی آب و هوا و اندک بودن میزان بارندگی بین استان‌های ایران کمترین منبع آب کشاورزی در یزد قرار دارد و تنها این صنعت به چندین شهر از جمله شهرستان خاتم به عنوان قطب کشاورزی یزد، بافق، بهاباد، صدوق، منطقه قاسم آباد در جنوب شهر یزد، مهریز، طبس، تفت واردکان و میبد محدود می‌شود اما انگشت اتهام برای مصرف بیش از حد آب در این استان به سوی این صنعت اشاره رفته است. به گفته حکیمی، ۸۰ درصد آب یزد در بخش کشاورزی مصرف می‌شود. به گفته او، پایین بودن راندمان کشاورزی یزد فاجعه‌ای در حوزه مصرف آب است. چرا که راندمان کشاورزی در یزد ۴۰ درصد است، این یعنی از هر ۱۰ لیتر آب مصرف شده در کشاورزی حدود ۶ لیتر آن هدر می‌رود.
وضعیت نامطلوب آب در یزد که به خشکی زمین‌های کشاورزی و حتی اعمال قوانین محدود کننده در مصرف آب کشاورزی در یزد شده، به از دست رفتن جمعیت روستاها و شهرنشینی و حاشیه‌نشینی بسیاری از روستائیان منجر شده است. استان یزد که روزگاری از سال ۹۰ تا ۹۵ یکی از سه استان مهاجرپذیر ایران به شمار می‌آمد و البته هنوز هم یکی از مقاصد مهاجرت مردمان سیستان و بلوچستان است اما حالا خود به یکی از استان‌های مهاجرفرست تبدیل شده است. شهرهای شمالی از جمله مازندران و رشت از جمله شهرهای مهاجرپذیری هستند که یزدی‌ها نیز در شمار مهاجران این شهرها قرار دارند. مسئولان و کارشناسان تا کنون درباره مهاجرت یزدی‌ها به شهرهای دیگر ایران هشدار داده‌اند.
از جمله محمدمهدی جوادیان زاده، مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای یزد که با اشاره شوری بسیار بالای یکی از دشت‌های یزد از جمله دشت ابرکوه گفته است: «از سال ۱۳۵۳ این دشت به عنوان دشت ممنوعه برای کشاورزی اعلام شده در حالی که سطح زیرکشت آن در حال حاضر و به صورت قانونی چهار برابر افزایش یافته و نتیجه‌اش این است که در جنوب دشت، آب وجود دارد اما شوری بسیار بالای آن، تمام درختان پسته را از بین برده است و در شمال دشت، کشاورزان با بی‌آبی مواجه هستند و تمام دشت دارد از بین می‌رود. ما به خسارت کشاورزان راضی نیستیم اما اگر این روال مصرف ادامه یابد، حداقل خسارت برای همه مردم یزد این است که باید به استان‌های دیگر مهاجرت کنند.»
محمدرضا حکیمی، مدیر دفتر حفاظت آب منطقه‌ای یزد اما دلیل مهاجرت از یزد را فرونشست دشت‌های این استان می‌داند. او گفته است: «هر چند کم آبی، بی‌آبی نیست اما بهایی دارد که ممکن است به ناچار به مهاجرت شویم به ویژه اگر رخداد‌هایی چون فرونشست در مناطق مسکونی اتفاق بیفتد.»
فرونشست دشت‌ها در ایران اتفاقی تازه نیست. بر اساس اعلام مجامع بین‌المللی فرو نشست سالانه ۴ میلیمتر از زمین بحران است و این درحالی است که فرونشست زمین در حدفاصل بین دشت فسا و جهرم تا ۵۴ سانتیمتر یعنی چیزی حدود ۱۴۰ برابر حد بحران بوده است. زلزله خاموش در اغلب استان‌های درگیر با بحران آب از جمله تهران، اصفهان و کرمان به مرز هشدار رسیده و استان یزد که تا سال ۱۳۵۲یکی از شهرستان‌های استان اصفهان محسوب می‌شده نیز با این پدیده طبیعی نوظهور مواجه است.
بیم فرونشست زمین در مناطق مسکونی اما آن چیزی است که زنگ خطر را بیش از گذشته به صدا در می‌آورد و احتمال افزایش مهاجرت‌ها را بیشتر می‌کند. مهاجرتی که موج آن آغاز شده و یزدی‌ها یکی از مسافران این قطار خواهند بود اگر مسئولان راهی برای مهار بحران خشکسالی برای فلات مرکزی ایران پیدا نکنند.
زهرا داستانی
- 14
- 2
