ایران که زمانی سرزمین رودخانه‌های تمدن ساز بوده، این روزها با کم آبی دست و پنجه نرم می‌کند. حتی بسیاری از رودخانه‌های آن به مرور در حال خشک شدن هستند و چشم‌انداز مثبتی هم برای احیای آنها وجود ندارد.
علت باریک شدن رودخانه‌های ایران و گم شدن آنها در نیمه راه، به کاهش بارش‌ها و نزولات جوی و همین‌طور برداشت‌های بی‌رویه برمی گردد. بررسی‌ها نشان می‌دهد که در دو دهه اخیر نسبت به میانگین بلندمدت
۴۰ساله هر سال کاهش بارش داشته‌ایم اما در همین حال برداشت از رودخانه‌های کشور روز به روز بیشتر شده است. تعریف مصارف جدید برای رودخانه‌ای کم رمق یکی از وجوه مدیریت بحران زای منابع آبی است.
اما این مدیریت بحران زا در کنار اوج‌گیری کاهش نزولات جوی در ۱۵ سال گذشته دقیقاً چه بلایی بر سر رودخانه‌های دائمی و فصلی و مسیل‌های ایران آورده است؟
در این باره «هدایت فهمی» معاون دفتر برنامه‌ریزی کلان آب و آبفای وزارت نیرو آمار جالبی ارائه می‌دهد. او با بیان اینکه ۵ هزار و ۸۰۰ رشته رودخانه در کشور وجود دارد، در گفت‌و‌گو با «ایران» توضیح داد: «طول کل رودخانه ها به ۱۴۶ هزار کیلومتر می‌رسد. از ۵ هزار و ۸۰۰ رودخانه ۹۳ مورد دائمی و مابقی رودخانه‌های فصلی و مسیل اند.» از رودخانه‌های فصلی فقط در برخی فصول سال آب جاری می‌شود و مسیل‌ها هم جریان‌های سطحی آب هستند که تنها در مواقع بارندگی و جاری‌شدن سیلاب، آب در آنها جریان می‌یابد. فهمی می‌گوید: «برآوردها نشان می‌دهد که طول رودخانه‌های دائمی حدود ۷۵ هزار و ۸۰۰ کیلومتر و طول رودخانه های فصلی و مسیل‌ها ۷۰ هزار و ۲۰۰ کیلومتر است. اما در یک دهه اخیر، بویژه در سال‌های گذشته تغییراتی در این بخش رخ داده که نگران‌کننده است.»
رودخانه‌های دائمی ۲۵ درصد خشک شدند
۹۳ رودخانه ایران دائمی هستند و از این میان ۱۲ رودخانه پر آب تلقی می‌شوند؛ رودخانه‌هایی نظیر کارون، ارس، باهوکلات، جاجرود، زاینده رود، زرینه رود، سفید رود، کرج، طالقان رود، تجن و اترک. البته خشکسالی در سال‌های اخیر چهره این رودخانه‌ها را هم تغییر داده است؛ مانند زاینده رود که در میان راه خشک می‌شود. در این باره معاون دفتر برنامه‌ریزی کلان آب و آبفای وزارت نیرو می‌گوید:
«کم بارشی و برداشت‌های بی‌رویه از آب رودخانه‌ها به منظور کشاورزی باعث شده که تعدادی از رودخانه‌های دائمی کشور به رودخانه‌های فصلی تبدیل شوند و در برخی فصول، پایین دست آنها خشک باشد.»
او ادامه داد: «رودخانه‌های ایران در ۱۵ سال اخیر به‌طور متوسط با ۲۵ درصد کاهش جریان آب مواجه بوده‌اند.رودخانه‌هایی که در برخی فصول آب دارند و در برخی فصل‌ها خشکند. متأسفانه امسال حتی شرایط بدتر از سال‌های قبل بود. به طوری که رودخانه‌های کشور حدود ۴۸ درصد نسبت به سال قبل با کاهش روان آب روبه رو بودند.» تلخه رود، جراحی، حبله رود، دالکی، سیمینه رود، کر، مند، هریررود و هیرمند رودخانه‌های دائمی دیگری هستند که امسال بین ۵ تا ۶۰ درصد با کاهش ورودی و دبی مواجه بوده‌اند.
امسال رودخانه‌های حوضه آبریز دریاچه ارومیه شرایط بهتری دارند. اما وضعیت رودخانه‌های حوضه آبریز مرزی شرق اصلاً خوب نیست و در حال جان دادن هستند؛ نظیر هیرمند که البته فعالیت‌های افغانستان در خشک شدن آن بی‌تأثیر نبوده است. این رود از استان هلمند افغانستان روان شده و به دریاچه هامون که دریاچه‌ای مشترک بین افغانستان و ایران است می‌ریزد. افغان‌ها با ساخت بند کمال خان در ولایت نیمروز به‌دنبال استفاده حداکثری از آب این رود مشترک هستند. این بند سه بخش دارد که دو بخش آن ساخته شده و ساخت بخش سوم آن نیز در جریان است.
ایران به‌دنبال بهره‌برداری مشترک از رودخانه‌های مرزی است و الان نیز در مورد این رودخانه مذاکرات جریان دارد.
در این باره فهمی اظهار کرد:
«۲۰ درصد از رودخانه‌های دائمی ایران تبدیل به رودخانه فصلی شده‌اند، مانند زاینده رود و از طرف دیگر رودخانه‌های فصلی اغلب خشک یا مسیل شده‌اند.»
او مسیل‌ها را هم که زمانی چندین بار در طول یک سال آبی، میزبان روان آب و سیلاب‌ها بودند خشک دانست و گفت: «کاهش بارش‌ها که نتیجه تغییرات اقلیمی است، اما در مورد برداشت آب در بالادست باید مدیریت قوی تری اعمال شود و اکنون وزارت نیرو به‌دنبال آن است.» مشکل دیگری که این روزها رودخانه‌های ایران را تهدید می‌کند، آلودگی آب محدود آنهاست. به طوری که کارشناسان هشدار می‌دهند و می‌گویند: «مرگ تدریجی رودخانه‌ها با ورود بی‌رویه پساب‌های خطرناک صنعتی و کشاورزی نزدیک است.»
با وجود این نباید غافل شویم که تغییرات اقلیمی موجب جاری شدن سیلاب‌ها می‌شود و این موضوع را در سال‌های اخیر چندین بار تجربه کرده‌ایم، لذا ساخت و ساز در حریم رودخانه‌ها حتی مسیل‌ها کار غلطی است و باید از آن پرهیز کرد.
عطیه لباف
- 14
- 3
