«حوض سلطان»، دریاچه‌ای که روزگاری یکی از زیبایی‌‌های طبیعی استان قم بود، حالا روزگار بدی را سپری می‌کند.گرچه هنوز سفیدی خیره‌کننده‌اش نگاه را از انسان می‌رباید اما خاک‌های نمکینش که در جست‌وجوی آب به هر سو روانه‌اند، دل آدمی را می‌آزارند. دریاچه نمک قم اگرچه به گفته مسئولان به طور کامل نخشکیده است اما هر روز وضعیتی بحرانی‌تر از روز گذشته را پشت سر می‌گذارد.
حوضه دریاچه نمک حالا تبدیل به کانون گرد و غباری شده که در بین ۳۰ حوزه گرد و غبار کشور رتبه نخست را بهدست آورده است. گرچه کارشناسان می‌گویند که خشک شدن کامل این دریاچه ۲۵ درصد جمعیت کشور را تحت تاثیر خود قرار خواهد داد، اما اراده قوی برای احیای دریاچه نمک در میان مسئولان وجود ندارد. عیسی کلانتری، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست در اظهارات اخیرش نجات حوض سلطان و بازگشت آب به آن را غیرممکن دانسته است.
تا جایی که چشم کار می‌کند، شن و نمک است و رد پاهایی که انسان‌ها را به دنبال آب به سوی دریاچه کشانده، آبی که تا پیش از اینها بستر نمکین دریاچه را می‌پوشاند و بلورهای نمک را به ساحل دریاچه می‌آورد. حالا سال‌ها است که خبری از آب در این حوض که نامش را سلطان گذاشته بودند نیست. حوض سلطانی که خاطرات بسیاری از مردم قم و حتی تهرانی‌ها را تشکیل می‌داد، حالا زندگی مردم تهران و سه همسایه مشترک این دریاچه یعنی سمنان، قم و اصفهان را به خطر می‌اندازد.
احمد شفیعی، معاون فنی اداره محیط زیست استان قم گرچه اعلام کرده که دریاچه نمک قم هنوز به طور کامل خشک نشده ولی معتقد است که «اگر این دریاچه کاملا خشک شود و به مرگ نهایی برسد به یک کانون ۲۰۰هزارهکتاری تولید ریزگردهای نمکی تبدیل می‌شود که این موضوع برای استان قم، تهران و استان‌های مرکزی کشور یک تهدید زیست محیطی بزرگ خواهد بود.» احمد امیرآبادی فراهانی، نماینده مردم قم در مجلس نیز اعلام کرده که با ادامه روند کنونی و عدم تامین حقابه‌های این تالاب ارزشمند، دریاچه نمک به یکی از کانون‌های اصلی گرد و غبار در مرکز کشور تبدیل خواهد شد و زندگی ۲۵ درصد جمعیت کشور را تحت تاثیر قرار می‌دهد. اتفاقی که پیش‌بینی تبعات آن معضل «دریاچه نمک قم» را به معضلی بسیار جدی‌تر از «دریاچه ارومیه» تبدیل می‌کند.
گرچه بنا بر اعلام وزارت نیرو، توزیع نامتناسب مکانی و زمانی بارندگی‌ها در سال آبی جاری موجب شده است تا در گوشه‌ای از کشور حوضه‌هایی مانند کرخه، اترک، کارون بزرگ، قره‌سو و گرگان، جراحی و زهره و البته «دریاچه نمک قم» بهترین سال آبی خود را در ۵۰ سال اخیر تجربه کنند ولی سید رضا موسوی، مدیرکل محیط زیست استان قم گفته است که «دریاچه نمک قم در بحرانی‌ترین حالت ممکن قرار دارد.»
دلایل خشکی دریاچه
«برداشت آب» و نپرداختن «حقابه» دریاچه‌ها، حالا یا به وسیله کشاورزی یا با زدن سد و تونل‌هایی که به زعم تصمیم‌گیرندگان بهترین راه برای توسعه ایران بوده‌اند، مهمترین علت خشکی حوض سلطان را تشکیل می‌دهند. آزاد تیموری، استاد زیست‌شناسی دانشگاه شهید باهنر درباره مهمترین علت خشک شدن دریاچه‌های نمک به ایسنا گفته است: «علت‌های متعددی برای خشک شدن دریاچه‌ها (هم دریاچه‌های خشک و هم شور و نمکی) وجود دارد.
این عوامل می‌توانند طبیعی یا حاصل فعالیت‌های مخرب انسانی در طول سالیان باشند. متاسفانه در خشک شدن دریاچه‌های کشور ما در یک دهه گذشته هر دو عامل نقش زیادی دارند. یکی نبود برنامه‌ریزی‌های دقیق و بلندمدت است که سبب شده تا سالیان سال از منابع آبی که تامین کننده آب‌های دریاچه‌ها بوده‌اند، مصرف بی‌رویه داشته باشیم. دیگری، اصرار بر روش‌های سنتی کشاورزی در بلندمدت که سبب شده تا سهمی برای دریاچه‌ها قائل نباشیم. با شروع و ادامه خشکسالی‌ها در سالیان اخیر، باز هم بدون برنامه‌ریزی دقیق شروع به برداشت بی‌رویه منابع آبی زیر سطحی کردیم و دریاچه‌های زیادی در کشور که از چشمه‌های موجود در بستر تامین آب می‌شدند، با پایین رفتن سطح آب‌های زیرزمینی این حق از دریاچه‌ها گرفته شد که در نهایت راهی بهجز خشک شدن دریاچه‌ها باقی نگذاشت و متاسفانه مسیر رودخانه‌های منتهی به دریاچه‌ها بعضا منحرف شده است.»
موسوی، مدیرکل حفاظت محیط زیست استان قم اما صراحتا سدسازی و برداشت بی‌رویه منابع آبی را دلیل خشکی دریاچه دانسته و گفته است: «با احداث سدها و قطع حقابه دریاچه نمک و همچنین گسترش خشکسالی و برداشت بی‌رویه منابع آبی در این منطقه، روند نگران کننده‌ای شکل گرفته است که می‌تواند دریاچه نمک را به عنوان یک بحران زیست محیطی در مرکز کشور مطرح سازد.»
از گرد و غبار تا باران‌های نمکی؛ تبعات خشکی دریاچه حوض سلطان
«گرد و غبارهای نمکی»؛ بیش از هر پدیده دیگر، خشکسالی مردم قم و سایر همسایگان این دریاچه را تهدید می‌کند. تیموری، استاد زیست‌شناسی دانشگاه شهید باهنر درباره تبعات خشک شدن کامل این دریاچه گفته است: «خشک شدن کامل دریاچه باعث ایجاد بیابان‌های خشک و ایجاد کانون‌های تولید گرد و غبار خواهد شد. به‌طور کلی دریاچه‌هایی که دارای نمک هستند اگر خشک شوند نمک‌های موجود در آن مانند ریزگردها در هوا معلق خواهد شد و محیط‌زیست کل مناطق همجوار را به خطر می‌اندازد و احتمال بارش باران‌های نمکی را افزایش خواهد داد.»
وی با بیان اینکه بعضی از کارشناسان حتی اشاره به این نکته دارند که تهدیدات مربوط به خشک شدن دریاچه نمکی قم به مراتب بیشتر از خشک شدن دریاچه ارومیه خواهد بود، تصریح کرد: «اگرچه شاید این موضوع کمی اغراق آمیز باشد ولی به دلیل اینکه اطراف دریاچه قم بیابانی‌تر و خشک‌تر از دریاچه ارومیه است این امر می‌تواند موضوع را کمی سخت‌تر کند. خشک شدن دریاچه نمکی قم به همراه ریزگردهایی که در قسمت مرکزی ایران وجود دارد می‌تواند خطرات زیست محیطی را دوچندان کند.»
گرچه کارشناسان تاکید فراوانی بر تبدیل شدن دریاچه قم به کانون گرد و غبار دارند اما با این حال، مرداد ماه سال جاری مهرداد کتال‌محسنی، معاون فنی اداره محیط زیست استان تهران این موضوع که دریاچه نمک قم تبدیل به کانون گرد و غبار شده را از نظر علمی تایید نمی‌کند.
تلاش برای نجات
«دریاچه ارومیه» شاید تنها دریاچه نمکی در ایران باشد که بخت با آن برای توجه مسئولان به منظور احیا یار بوده و دریاچه نمک از این سعادت بی‌برخوردار. عیسی کلانتری، رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست در اظهارات اخیرش در کارگروه کاهش آلودگی هوا و مقابله با گرد و غبار در استانداری قم، خشکی دریاچه نمک قم را نمونه‌ای از تصمیمات غیر کارشناسی در ایران دانسته و احیای آن را ناممکن اعلام کرده است. او گفته: «با یک نگاه کلان متوجه می‌شویم که مشکلات محیط زیست کشور به دلیل توسعه ناپایدار بوده و مشکل امروز دریاچه نمک قم نمونه‌ای از تصمیمات غیرکارشناسی شده است. برای احیای دریاچه نمک قم امکان مهندسی معکوس وجود ندارد و نمی‌توان میزان آب از دست رفته را مجددا به این دریاچه برگرداند.»
گفته‌های عیسی کلانتری اما در حالی است که اوایل اسفند ماه سال جاری، موسوی، مدیرکل محیط زیست استان قم از در نظر گرفتن برنامه‌هایی برای حل معضل خشکی دریاچه قم از سوی اداره حفاظت محیط زیست استان خبر داده بود. گرچه او از کمبود بودجه گلایه کرده و آن را یکی از موانع عدم احیای این دریاچه دانسته بود. به گفته او، با توجه به ۳۳۰ میلیون تومان بودجه مصوبی که به این اداره اختصاص داده شده رسیدگی به بیشتر مشکلات و مسائل محیط‌زیست استان قابل انجام نیست.
با این حال او چند روز بعد در ۱۷ شهریور ماه از نبودن اراده قوی برای احیای دریاچه نمک گلایه و بر ضرورت ارائه راهکارهای علمی و عملیاتی برای نجات این اکوسیستم آبی ارزشمند تاکید کرد و گفت: «شاید این موضوع جدی گرفته نشده و یا منابعی برای تخصیص حقابه دریاچه نمک وجود ندارد، اما به هر حال نباید اجازه دهیم تجربه تلخ تالاب‌های خشک شده متعدد از جمله هامون، ارومیه و بختگان در مرکز کشور تکرار شود.»
گرچه تا کنون گزارشی دقیق از برنامه‌های دولت برای احیا و بازگرداندن آب به دریاچه نمک قم از سوی مسئولان ارائه نشده اما اردکانیان در مهر ماه سال جاری در سفر به قم گفته است: «باید در خصوص حقابه‌های دشت مسیله و دریاچه نمک بررسی‌های لازم صورت گیرد تا از ایجاد مشکلات جلوگیری شود؛ البته در مبحث انتقال آب از شهرهای دیگر باید حقوق آن شهرها نیز مدنظر قرار گیرد.» وی بیان کرده: «اکنون یک کارگروه ملی سازگاری با کم آبی در کشور ایجاد شده است که کمیته‌های استانی دارد؛ کارها در استان‌های مختلف انجام شده است و امیدواریم هرچه زودتر برنامه استان قم نیز ارائه شود تا درخصوص آن تصمیم‌گیری شود.» به گفته وزیر نیرو، استان قم با توجه به دغدغه‌هایی که درخصوص تامین منابع آبی آن وجود دارد، باید طرح آمایش آب محور استان را انجام دهد؛ برای مدیریت مصرف باید اطلاعات درستی از منابع، مصارف و هزینه‌ها و چالش‌ها در دسترس باشد تا برنامه‌ها و تصمیمات درست اتخاذ شود.
گرچه هنوز مشخص نیست که حقابه دریاچه نمک قم از چه طریقی به آن بازگردانده می‌شود اما به گفته مهرداد کتال‌محسنی، معاون فنی اداره محیط زیست استان تهران باید یک سوم از حدود ۴۰۰ میلیون مترمکعب آب‌های تحت‌الارضی که از مناطق کوهستانی و شهری تهران در سال سرازیر می‌شود، به عنوان حقابه محیط زیستی به سمت تالاب بندعلیخان و سایر دریاچه‌های جنوب تهران از جمله دریاچه نمک قم سرازیر شود و آنها را سیراب کند. حال باید دید که در شرایط فعلی کمبود آب شرب در ایران آیا این حقابه به دریاچه حوض سلطان اختصاص پیدا خواهد کرد یا خیر.
زهرا داستانی
- 13
- 4
