فقر غذایی و کاهش ۲۲درصدی سطح رفاه در ایران با یک دهه تورم بر« سبد خوراکی ها»

بررسی آمارهای مربوط به سرانه مصرف خانوار در دهه ۹۰ نشان می دهد میزان مصرف کالاهای اساسی در تمام دهک های درآمدی کاهش یافته است. براساس گزارش وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، میزان مصرف گوشت قرمز در دهه ۹۰ بیش از ۵۰درصد کاهش یافته و این میزان برای لبنیات معادل ۳۵درصد و برای برنج ۳۴درصد بوده است. از نگاه کارشناسان، موج های تورمی و متوسط رشد اقتصادی نزدیک به صفر در دهه ۹۰، باعث کوچک تر شدن سبد غذایی شده است. پیش تر « دنیای اقتصاد» در دو گزارش با عنوان« ذوب تورمی بودجه خانوار» و« نقشه فقر مسکن» به کاهش هزینه های واقعی خانوار و اثر فشار هزینه مسکن بر سبد غذایی خانوار ایرانی اشاره کرده بود. مجموعه این گزارش ها تائید می کند در یک دهه اخیر، قدرت خرید خانوارها برای تهیه کالاهای خوراکی باکیفیت افت کرده است. یکی از راهکارهای اصلی برای جبران تبخیر کالری از سفره خانوار،« حذف یارانه های غیرضروری حامل های انرژی و بازتوزیع منابع حاصل از آن برای حمایت از دهک های آسیب پذیر » است.

آمارها نشان می دهد یک پنجم از میزان مصرف خانوارها در دهه ۹۰ کم شده و این کاهش مصرف در تمام دهک ها قابل مشاهده است. سطح هزینه های حقیقی خانوارهای ایرانی، در دهه ۹۰، بیش از ۲۲درصد کاهش داشته که این امر به نوعی نشان از کاهش ۲۲درصدی سطح رفاه جامعه نیز دارد. این کاهش هزینه های حقیقی انعکاس خود را در میزان مصرف مواد غذایی داشته؛ به طوریکه کاهش سطح رفاه خانوار ایرانی در دهه ۹۰ میزان مصرف مواد غذایی را به ویژه در دهک های پائین درآمدی کاهش داده است.

در این شرایط خانوارها عمدتاً به سمت مصرف غذاهای کم کالری حرکت کردند. آمارهایی که توسط وزارت تعاون، کارو رفاه اجتماعی منتشر شده است، نشان می دهد میزان مصرف گوشت قرمز از سال ۹۰ تا ۹۸ بیش از ۵۱درصد کاهش داشته و دهک اول درآمدی کاهش بیشتر از ۵۸درصدی را تجربه نموده است. طبق این گزارش، مصرف ماهانه گوشت قرمز از ۶/ ۲کیلوگرم در سال ۹۰ به ۲/ ۱کیلوگرم در سال ۹۸ رسیده است. میزان مصرف لبنیات نیز در ۸ سال ابتدایی از دهه ۹۰، کاهش بیش از ۳۵درصدی داشته و مصرف برنج نیز به صورت متوسط ۳۴درصد کاهش داشته است. نکته جالب توجه اینکه همه خانوارها حتی در دهک های بالا نیز بخشی از مصرف خود را کاهش داده اند. همه اینها نشان از آن دارد که امنیت غذایی خانوارهای ایرانی به ویژه در دهک های پایین تر در معرض خطر است. برای بهبود روند سطح مصرف خانوار، راه حل بلندمدت، ایجاد رشد اقتصادی و رهایی از رکود است. اما راه حل کوتاه مدت، کنار گذاشتن سیاست قیمت گذاری و حذف یارانه های پنهان انرژی است؛ زیرا از این مسیر، منابع درآمدی جدیدی برای دولت ایجاد می شود و میتوان با استفاده از این منابع، به اقشار کم درآمد جامعه کمک مالی کرد. به بیان دیگر، میتوان با واقعی کردن قیمت انرژی، از منابع آن برای حمایت غذایی خانوارها بهره برد.

کاهش ۲۲درصدی سطح رفاه

برآورد هزینه ها در دهه ۹۰ نشان می دهد میزان رفاه خانوار در این دهه کاهش زیادی کرده است. با وجود افزایش بیش از ۳۰درصدی هزینه خانوارها در سال ۹۹، آمار تعدیل شده طبق شاخص تورم حاکی از نتایج دیگری است. در سال ۹۹ هزینه های واقعی خانواده شهری حدود ۵درصد و هزینه های واقعی خانواده روستایی ۴/ ۴درصد کاهش را تجربه کرده است. البته این وضعیت محدود به سال ۹۹ نیست و در دهه ۹۰ شمسی کاهش هزینه خانواده ها و به تبع آن کاهش رفاه آنها یک روند کلی حاکم برفضا است. طبق اطلاعات منتشر شده از سوی مرکز آمار و با استفاده از شاخص قیمت مصرف کننده، می توان دریافت که هزینه خانوار شهری در دهه ۹۰ بیش از ۲۰درصد کاهش یافته است. در بخش روستایی، کوچک شدن سفره ایرانیان سرعت بیشتری داشته و در همین دوران هزینه خانوارهای روستایی بالغ بر ۳۱درصد کاهش یافته است. درمجموع میزان هزینه های حقیقی خانوارهای ایرانی در این ۹ سال بیش از ۲۲درصد کاهش داشته که بیشترین کاهش مربوط به سال های آخر به ویژه سال ۹۷ و ۹۸ بوده است. کاهش هزینه های حقیقی خانوار در سال های ۹۷ و ۹۸ به ترتیب ۱/ ۹ و ۴/ ۸درصد گزارش شده که این امر به آن معناست که هزینه های خانوار در این ۲ سال در مجموع ۱۶درصد کاهش داشته است. هزینه های حقیقی خانوار می تواند معیاری برای اندازه گیری رفاه خانوار باشد. به این ترتیب می توان فرض کرد رفاه خانوار در دهه ۹۰ بیش از ۲۲درصد کاهش داشته که ۱۶درصد مربوط به سال های ۹۷ و ۹۸ بوده است.

همه خانوارها در معرض کاهش رفاه

تقریباً هیچ کدام از دهک ها از کاهش مصرف در امان نمانده اند. لیکن نکته قابل توجه آن است که در سال ۱۳۹۷، بیشترین آسیب و کاهش رفاه متوجه دهک های پایین تر بوده است؛ به طوریکه دهک اول در این سال ۱۲درصد از هزینه های حقیقی خود را کاهش داده است. به عبارت دیگر در سال ۹۷، سطح رفاه دهک اول درآمدی ۱۲درصد کاهش داشته است. در مقابل اما در سال ۱۳۹۸، دهک های بالاتر با آسیب بیشتری مواجه شد ه اند. عدم کشش پذیری هزینه خانوارهای ضعیف تر و ناتوانی آنها برای کاهش بیشتر هزینه ها علت ریزش کمتر مصرف آنان شده در سال ۹۸ شده است. از دیگر نکات جالب توجه، روند هزینه کرد حقیقی دهک های بالای درآمدی است. دهک های بالای درآمدی در سال ۹۶، هزینه کرد خود را افزایش داده اند. هرچند در این سال دهک های پائین نیز با افزایش هزینه کرد واقعی روبرو شده اند، ولی این افزایش هزینه کرد و طبعا بهبود وضعیت رفاه در دهک های بالای درآمدی بیشتر بوده است. با این حال در سال های ۹۷ و ۹۸ تمام دهک های بالای درآمدی، دو سال پیاپی دچار کاهش هزینه کرد حقیقی شده اند. این امر به آن معناست که در این دو سال، دهک های بالای درآمدی نیز رفاهشان کاهش داشته است.

کاهش شدید مصرف مواد غذایی

همچنین در این زمینه، بررسی میزان مصرف خانوارها در انواع اقلام خوراکی نیز حائز اهمیت است. برای خانوارهای دهک اول، مصرف ماهانه گوشت قرمز از ۷۳۳ گرم در سال ۱۳۹۰ به ۶۲۵ گرم در سال ۱۳۹۵ و ۳۰۶ گرم در سال ۱۳۹۸ رسیده است. به این ترتیب، دهک اول درآمدی در ایران، طی ۸ سال میزان مصرف ماهانه گوشت قرمز را بیش از ۴۰۰ گرم کاهش داده است. میزان متوسط مصرف گوشت قرمز در کل کشور نیز روندی کاهشی داشته است. در سال ۹۰ مصرف متوسط ماهانه گوشت قرمز ۲هزارو۶۵۱ گرم بوده که در سال ۹۵ این رقم به ۲هزارو۴۸ گرم و در سال ۹۸، این رقم به هزارو۲۸۴ گرم رسیده است. به عبارت دیگر، میزان مصرف متوسط گوشت قرمز در ۸ سال، کمتر از نصف شده است. در مجموع، تمام دهک های درآمدی میزان مصرف گوشت قرمز را کاهش داده اند که در این زمینه دهک اول درآمدی بیشترین کاهش را تجربه کرده است. همچنین با نگاه به آمار مصرف گوشت مرغ می توان پی برد که مصرف متوسط این نوع گوشت در ۸ سال روندی کاهشی داشته است. با وجود این، در سه دهک اول درآمدی، میزان مصرف مرغ در ۸ سال ابتدایی دهه ۹۰ اندکی افزایشی بوده؛ به طوری که مصرف ماهانه مرغ در دهک اول از ۳ هزار و ۱۱۷ گرم در سال ۹۰ به ۳ هزار و ۴۸۵ گرم در سال ۱۳۹۸ رسیده است. به نظر می رسد گروه اول درآمدی که بخش زیادی از مصرف گوشت قرمز را کاهش داده، مرغ را با گوشت قرمز جایگزین کرده است. به همین دلیل میزان مصرف مرغ در این دهک، افزایش ملایمی را نشان می دهد. همچنین میزان مصرف لبنیات و برنج نیز به صورت متوسط و در تمام دهک ها کاهش داشته است. میزان متوسط مصرف ماهانه لبنیات در سال ۹۰ حدود ۱۷ کیلو گرم بوده که در سال ۹۸ با ۳۵ درصد کاهش به ۱۱ کیلوگرم در سال رسیده است. در مجموع می توان نتیجه گرفت که تقریبا همه دهک های درآمدی میزان مصرف مواد غذایی را کاهش داده اند و در این زمینه دهک های اول درآمدی بیشترین کاهش را تجربه کرده اند.

اثرات کاهش سطح رفاه

از مجموع آمارهای ارائه شده میتوان اینگونه نتیجه گرفت که سطح رفاه خانوار کاهش پیدا نموده و این کاهش سطح رفاه خانوار تاثیر خود را در میزان دریافتی کالری توسط آحاد اقتصادی گذاشته است. میزان سطح رفاه خانوار در دهه ۹۰، بیش از ۲۲درصد کاهش داشته که این امر تأثير خود را روی کاهش میزان هزینه کرد واقعی دهک ها نشان داده است. با کاهش سطح رفاه خانوار، میزان مصرف مواد غذایی نیز توسط خانوارها کاهش داشته است. در این میان دهک اول درآمدی بیشترین کاهش را در زمینه میزان مصرف کالری و مواد غذایی تجربه کرده است.

نکته مهم در این زمینه اینکه آمارها نشان می دهد نسبت هزینه های خوراکی به کل هزینه های خانوار از سال ۹۶ تغییر چندانی نکرده است. این موضوع نشان می دهد با توجه به اینکه نرخ تورم خوارکی ها بیشتر از سایر کالاهای مصرفی بوده، خانوارها مجبور به کاهش مصرف مواد خوراکی شده اند. به همین دلیل نیز نسبت مصرف خوراکی ها به سایر کالاهای مصرفی به ویژه درخانوارهای فقیر تغییر چندانی نداشته است. ثابت ماندن نسبت هزینه های خوراکی به کل هزینه ها در کنار کاهش کالری مصرفی توسط خانوارهای فقیر نشان از آن دارد که هزینه های غیرخوراکی از چسبندگی بالاتری برخوردارند. مسکن، حمل ونقل و بهداشت از جمله مصارف غیرخوراکی محسوب می شود که از چسبندگی بالایی برخوردارند. به نظر میرسد خانوارها برای حفظ مصارف غیرخوراکی، مجبور به کم کردن هزینه کرد خوراک شده اند.

حمایت خانوارها با بازتوزیع منابع

به طور کلی، رشد اقتصادی در کشور میتواند وضعیت رفاهی تمام گروه های درآمدی را بهبود بخشد. در کنار این موضوع، افزایش تولید ناخالص داخلی موجب افزایش مالیات دریافتی از سوی دولت خواهد شد و این امر دست دولت را برای کمک به اقشار کم درآمد جامعه بازتر خواهد کرد. اما نکته مهم اینکه رشد اقتصادی موضوعی بلندمدت است و نمی تواند در کوتاه مدت مشکلی را حل کند. به باور بسیاری از اقتصاددانان، راه حل کوتاه مدت، کنارگذاشتن سیاست های کنترل قیمت و حذف سیگنال های قیمتی غلط است. به طور مثال ، بیشتر یارانه های پنهان انرژی به جیب دهک های بالاتر درآمدی می رسد و میتوان بخشی از منابع آزادشده از طریق واقعی ترکردن قیمت انرژی را به حمایت از دهک های کم‌درآمد جامعه اختصاص داد. خانوارهای ایرانی به‌دلیل کنترل دستوری حامل‌های انرژی، در سبد مصرفی خود بخش قابل توجهی از انرژی را مصرف می‌کنند و بخش قابل توجهی نیز از این منابع اتلاف می‌شود. این در حالی است که طی یک دهه اخیر، سعی کرده که از مصرف خوراکی خود بزند؛ اما سهم مصرف انرژی به‌ویژه در دهک‌های پردرآمد بالا است. در این شرایط لازم است که سیاستگذار با اصلاح حامل‌های انرژی، منابعی را برای حمایت غذایی از دهک‌های پایین ایجاد کند. البته اصلاح قیمت انرژی و حمایت از خانوارهای کم‌درآمد، نیاز به اجرای شفاف این سیاست و همراهی جامعه است. در غیر این صورت، اصلاح قیمت غافلگیرکننده می‌تواند پیامد اجتماعی، غافلگیرانه‌ای ایجاد کند.