روزانه هر ایرانی یک لیتر بنزین؛ آیا این طرح قابلیت اجرا دارد؟

بعد از اینکه طرح سهمیه بندی بنزین در صحن علنی ز شورای اسلامی اعلام وصول شد نظرات و انتقاداتی به این طرح مطرح شد که هرکدام از ظن خود این طرح را به بوته نقد کشیدند. منتقدین تأکید دارند که این طرح در هیچ جای دنیا تجربه نشده و حتی مشابهی هم ندارد و کشورهای مختلف برای اینکه عدالت را اجرا کنند به روش‌های منطقی‌تری روی آورده‌اند. از طرف دیگر ضمانت اجرایی این طرح را زیر سؤال می‌برند و نکاتی مثل دامن زدن به قاچاق سوخت را متذکر می‌شوند.

اما از طرف دیگر طراح این طرح و موافقین آن با اشاره به آلودگی هوا و ضرورت مدیریت مصرف سوخت و نکاتی مثل قاچاق سوخت توسط خودروهایی که به کشورهای همسایه ایران سفر می‌کنند، اعتقاد دارند که سهمیه‌بندی بنزین پیش از این اجرا شده و در این زمینه‌ها گام مؤثری بوده است. نکته دیگری که آنها مورد توجه قرار می‌دهند این است که نفت این کشور متعلق به همه مردم آن است و اگر قرار است برای هر لیتر بنزین حدود شش هزار تومان یارانه پرداخت شود باید همه مردم کشور از آن بهره بگیرند و به جای خودرو این مزایا شامل افراد شود. در مورد این موضوع علاوه بر غلامحسین حسن تاش به عنوان کارشناس این حوزه با حسینعلی حاجی دلیگانی طراح این طرح نیز گفت‌وگو کرده‌ایم. ابتدا گفت‌وگوی «جماران» با غلامحسین حسن تاش را می‌خوانید.

طرح شتابزده

به نظر شما این طرح که روزانه به هر ایرانی یک لیتر بنزین بدهند تا خود او آن را بفروشد، چقدر قابل اجراست؟

به نظر من این طرح شتابزده و غیرمنطقی است و قابلیت اجرایی آن اصلا بررسی نشده است و قابل اجرا نیست. باید دید چه سامانه‌های عظیمی لازم است به وجود آید که تک تک افراد یا حتی سرپرستان خانوار در اقصی نقاط کشور بتوانند بنزین سهمیه خود که به آن نیاز ندارند را به صورت سالم و شفاف به فروش برسانند. از نظر ایده ذهنی هم این طرح کاملا شبیه همان توزیع عمومی و یکسان یارانه‌‌هاست که در دولت نهم و دهم به اجرا درآمد و اینک غلط بودن آن بر همه آشکار شده است. این یک روش منفعل و وارونه برای توزیع عادلانه درآمد و گسترش عدالت اقتصادی است.

چنین طرح‌‌هایی بر این ایده مبتنی است که داراترها و پولدارترها که اتومبیل دارند بیشتر از بنزین و یارانه ضمنی و مواهب آن برخوردارند و ما باید این مواهب را عادلانه بین ماشین‌دار و ماشین‌ندار توزیع کنیم. البته این که داراترها بیشتر از امکانات و مواهبی استفاده می‌‌کنند محدود به بنزین نیست؛ داراترها از جاده‌‌ها و اتوبان‌ها و زیرساخت‌‌ها و حتی مدارس و دانشگاه‌ها و امکانات دیگر یارنه‌ای هم بیشتر استفاده می‌کنند.

کشاورز دارا‌تر هم موتور آب و تراکتور دارد و نسبت به کشاورز نادار از برق و گازوئیل یارنه‌ای بیشتر استفاده می‌‌کند. مسأله توزیع درآمدی باید با الگوهای اقتصاد کلان و مدل‌های درست اقتصادی حل شود نه این که ساختار اقتصادی به گونه‌ای باشد که دائما فقر و نابرابری، بیکاری و اختلاف طبقاتی را گسترش دهد و بعد به صورت منفعلانه و فقیر پرورانه بخواهیم بخشی کوچک از آن را جبران کنیم. من اصولا با این تفکر مشکل دارم. از همه اینها گذشته باید دید کجای دنیا تا حالا از این کارها را کرده‌‌اند؛ آیا حتی یک تجربه جهانی در این مورد وجود دارد؟

یکی از اهدافی که برای طرح ذکر شده مقابله با قاچاق سوخت است. اینکه به هر ایرانی روزانه یک لیتر بنزین داده شود و اختیار فروشش با خود او باشد چقدر به مقابله با قاچاق سوخت کمک می‌کند؟

به نظر نمی‌رسد که این طرح برای کنترل قاچاق طراحی شده باشد. قاچاق سوخت و هر کالایی تا وقتی که اختلاف قیمت قابل توجه در مورد آن کالا در دو سوی مرز وجود دارد اتفاق می‌‌افتد. البته به نظر من در مورد قاچاق سوخت بسیار اغراق می‌شود؛ گاهی ادعا می‌شود که ۲۰ میلیون لیتر در روز بنزین قاچاق می‌شود، در جایی گفتم اگر چنین است

بهتر است موضوع بحث را عوض کنیم و به جای بنزین راجع به امنیت ملی کشور صحبت کنیم چون اگر کسی امکانات لازم برای جابه‌جایی این حجم بنزین را بداند می‌فهمد که اگر این حجم بنزین از کشور قاچاق شود معلوم است یا مرزهای کشور به قول معروف روی هواست و یا فقط آنهایی که باید حافظ مرزها باشند می‌‌توانند چنین کاری بکنند که اگر خدای نکرده آنها به جای حفظ مرزهای کشور دنبال تجارت باشند باز هم امنیت مرزهای کشور روی هواست. بنابراین این عدد و رقم‌‌ها قطعا اغراق‌ آمیز هست. اما اگر بر گردیم به این طرح، این طرح نه تنها نمی‌تواند جلوی قاچاق را بگیرد بلکه می‌تواند آن را تشدید کند. چون همه صاحب بنزین می‌‌شوند و به فکر می‌‌افتند که چطور و در کجا می‌‌توانند آن را به بیشترین قیمت بفروشند.

آیا این طرح موجب افزایش قیمت حامل‌های انرژی و به تبع آن تورم نمی‌شود؟

این قضیه می‌‌تواند کنترل قیمت را از دست خارج کند. ممکن است عده‌ای بازار سیاه درست کنند و مشکل بیافرینند.

به نظر شما چطور می‌توانیم به صورت عادلانه و منطقی یارانه انرژی را تقسیم کنیم تا ضمن اینکه مردم از منافع آن بهره مند می‌شوند، مضراتی مانند تورم را برای کشور نداشته باشد؟

بنده سالیان سال است راجع بهره‌وری انرژی و از جمله بنزین کار کرده ‌ام و نوشته‌ ام کنترل مصرف و ارتقاء بهره‌ وری مستلزم ترکیبی از اقدامات غیرقیمتی و قیمتی و مستلزم نگاه جامع، برنامه‌ ریزی جامع و بلند مدت است که دستگاه حکمرانی کشور هرگز نخواسته یا نتوانسته به آن بپردازد. ملاحظه کنید طی ۲۰ سال منتهی به سال ۱۳۹۶ به ارزش حداقل ۱۸۵ میلیارد دلار در کشور بنزین مصرف شده است، حال ببینید اگر پیش‌بینی‌های درست برنامه ‌ریزی جامع بین بخشی وجود داشت با این پول چه کارها که نمی‌شد کرد؛ با این پول می‌شد زیرساخت‌های حمل و نقل عمومی کشور را متحول کرد، می‌‌شد صنعت خودرو کشور را متحول کرد.

شما ببینید اگر اتومبیل‌های ما به جای متوسط مصرف بیش از ۱۰ لیتر در هر ۱۰۰ کیلومتر حتی در حد متوسط جهانی یعنی ۷. ۵ لیتر در ۱۰۰ کیلومتر مصرف می‌کردند الآن مصرف بنزین کشور ۲۵ درصد کمتر بود و ما صادرکننده بنزین بودیم. بنابر برآوردی که انجام داده‌ ام حتی اگر کمترین نرخ رشد سالانه تقاضای بنزین را در حد سه درصد در نظر بگیریم با ادامه این روند در ۲۰ سال آینده بیش از ۳۰۰ میلیارد دلار بنزین در کشور مصرف خواهد شد. یعنی ۳۰۰ میلیارد دلار دیگر دود خواهد شد. پیشنهاد ارائه شده منفعلانه و شتابزده است و به نظر من معضلات جدیدی را موجب می‌‌شود. اگر یک سیستم جامع طراحی شود مسآله توزیع عادلانه هم در آن حل خواهد شد و آن وقت مالیات و یارانه هم در چارچوب یک برنامه جامع هدفمند خواهد شد. البته اینها باید طوری تنظیم شود که اهداف برنامه محقق گردد.

ارجحیت دادن به انسان‌ها

حسینعلی حاجی دلیگانی به عنوان طراح این طرح نیز به پرسش‌های جماران پاسخ داد.

از زمانی که طرح سهمیه‌بندی بنزینی که شما ارائه داده اید در مجلس اعلام وصول شده با نظرات و انتقادات زیادی همراه بوده است. به همین دلیل خواستیم شما به عنوان ارائه دهنده این طرح ضمن تشریح آن مزایای این طرح را برای ما بگویید.

نیت ما گران شدن سوخت نیست اما می‌گوییم اگر بنا هست دولت سهمیه بندی انجام بدهد، به جای اینکه سهمیه سوخت را به خودرو اختصاص دهد به فرد اختصاص دهد. چون معتقدیم دولت الآن حدود پنج تا شش هزار تومان یارانه برای هر لیتر بنزین پرداخت می‌کند. این کالای یارانه‌ای نباید فقط برای کسانی باشد که دارای خودرو هستند و مصرف می‌کنند؛ بقیه مردم ایران که هیچ خودرویی ندارند هم بتوانند از این مزیت استفاده کنند. این سهمیه با کدملی سسرپرست خانوار اعمال شود. در این طرح گفته‌ایم که اگر بناست دولت سهمیه بندی کند، وزارت نفت سامانه را طراحی کند و آنجا حدود ۲۰ درصد از مردم که بیش از سهمیه هر ماه ۳۰ لیتر مصرف دارند بتوانند میزان مصرف بیشترش را از طریق آن سامانه از کسانی که هیچ مصرفی ندارند و یا بخشی از سهمیه خود را مصرف ندارند به صورت الکترونیک خریداری کنند.

یکی از مشکلاتی که دولت می‌خواست برای مقابله با آن کارت‌های سوخت را احیا کند جلوگیری از قاچاق سوخت است. مهمترین انتقادی که به طرح شما وارد می‌شود این است که وقتی همه مردم ایران بنزین در اختیار داشته باشند و برای خرید و فروش آن آزاد باشند می‌تواند باعث دامن زدن به قاچاق سوخت شود. جوابی برای این منتقدان دارید؟

این طور نیست. این سهمیه به قالب آن سامانه‌ای که در اختیار دولت هست می‌رود و از طریق کارت ملی این داد و ستد انجام می‌شود و فرد با کارت ملی خودش میزان بنزینی که می‌خواهد را می‌زند. در عین حال اگر زمانی شرایطی شد که دولت خواست قیمت بنزین را به نحوی تنظیم کند که دیگر قاچاق سوخت صرف نمی‌کرد، آن موقع به کلی مسأله منتفی می‌شود و بیشتر به نفع افرادی می‌شود که اصلا مصرف سوخت ندارند.

اگر افراد بخواهند مازاد بر ۳۰ یا ۶۰ لیتر مصرف سوخت داشته باشند قطعا باید با قیمت بیشتر خرید کنند، این باعث امر تورم نمی‌شود؟

کلا سهمیه بندی باعث افزایش قیمت می‌شود. ما هم وقتی شنیدیم در دولت بحث سهمیه بندی مطرح است این طرح را دادیم. همه آنها قابل حل است. حرف ما فقط این است که ارجحیت به جای خودرو به انسان‌ها داده شود.

سازوکارهای اجرای این طرح را در نظر گرفته‌اید؟

امروزه در بستر الکترونیک امکان هر کاری هست. این هم در متن آورده‌ایم که وزارت نفت بورس بنزین را در بستر الکترونیکی ایجاد کند و برابر کدملی افراد عمل کند.

ظاهرا مرکز پژوهش‌های مجلس هم دارد روی این موضوع کار می‌کند.

وقتی ما بحث را مطرح کردیم خیلی از مراکز پژوهشی و مطالعاتی، با یک سری ایرادات جزئی، از اصل طرح حمایت کردند.

یعنی طرحی که شما داده اید مورد حمایت مرکز پژوهش‌های مجلس هم هست؟

ممکن است ایراداتی داشته باشند ولی کلیت بحث را قبول دارند؛ از جهت اینکه یک گام در جهت، اگر نگوییم عدالت، به سمت مساوات هست.

بخشی که مرکز پژوهش‌ها به آن ایراد دارد را به عنوان یک نکته می‌گویید؟

الآن خاطرم نیست ولی این ایرادات جزئی بود. حالا که ما طرح را داده‌ایم ممکن است در فرآیند اجرایی خیلی نکات کم و زیاد و یا اصلاح شود. ما کاملا با نظرات کارشناسی موافق هستیم. یعنی هرکس به تکمیل این طرح کمک کند قطعا ما نمی‌گوییم طرح ما کامل است. اگر نقطه نظرات بیاید و این طرح به چالش کشیده و تکمیل شود ما هم خوشحال می‌شویم.

یعنی برای اجرایی شدن طرح با مرکز پژوهش‌ها و بدنه کارشناسی کشور همراهی می‌کنید تا این طرح پخته و کامل شود؟

منظور من همراهی برای تصویب این طرح بود. چون این طرح اول باید تصویب شود و بعد دولت آن را اجرا کند.

به نظر شما چند وقت طول می‌کشد تا این طرح در دستور کار جلسه علنی مجلس قرار بگیرد؟

نمی‌دانم. الآن به کمیسیون اجرا شده و طبیعتا کمیسیون تخصصی بررسی می‌کند و بعد به صحن گزارش می‌دهد تا در نوبت قرار بگیرد و نوبت آن بستگی به این دارد که چه تعداد طرح جلوی آن باشد.

نکته‌ای که در مورد سرنوشت این طرح هست اینکه وزیر نفت و تعدادی از نمایندگان مجلس تأکید دارند که هدف آنها سهمیه بندی نیست و تنها کارت سوخت احیا می‌شود.

اگر سهمیه بندی به معنای افزایش قیمت نداشته باشند طرح ما هم عملی نمی‌شود. یعنی این طرح متعلق به زمانی است که دولت احیانا بخواهد سهمیه بندی داشته باشد و تفاوت قیمت دوگانه یا سه گانه‌ای را ایجاد کند.

یعنی اگر دولت نخواهد سهمیه بندی کند این طرح از دستور خارج خواهد شد؟

این طرح هست؛ مشروط به اینکه اگر زمانی خواستند سهمیه بندی کنند به این صورت انجام دهند.