قدیمی‌ترین ساخته‌های دست بشر؛ از «مرد شیری ۴۰ هزارساله» تا «چرخ ۵ هزارساله»

به گزارش فرادید، استیون کوهن، استاد بازنشسته انسان‌شناسی دانشگاه آریزونا می‌گوید: «مصنوع، هر چیزیست که در آن نشانه‌ای از دخالت انسان دیده شود.» از دید فنی، حتی یک گودال در زمین یا بقایای آتشدان عصر سنگ هم می‌تواند مصنوع باشد، اما این واژه همواره برای اشیاء مستقل و قابل لمسی به کار می‌رود که به دست انسان ساخته یا تغییر داده شده‌اند. 

در سال‌های اخیر، باستان‌شناسان کشفیات حیرت‌انگیزی انجام داده‌اند که برداشت ما از خلاقیت و توانایی‌های انسان‌های باستان را به چالش کشیده‌اند. در ادامه، با چند نمونه از قدیمی‌ترین مصنوعات شناخته‌شده‌ی جهان آشنا می‌شویم. 

۱. قدیمی‌ترین ابزارهای سنگی (۳/۳ میلیون ساله) 

باستان‌شناسان پیش‌تر گمان می‌کردند تنها انسان‌های اولیه‌ی جنس هومو (Homo) توانایی ساخت ابزار سنگی را داشته‌اند، اما سال ۲۰۱۱، در منطقه‌ای به نام لومکوی (Lomekwi) در کنیا، ابزارهایی کشف شد که ۳/۳ میلیون سال قدمت داشتند. این ابزارهای ابتدایی توسط نیاکان ناشناخته‌ای از انسان امروزی ساخته شده بودند تا با آن‌ها آجیل بشکنند یا گوشت را با لبه‌های تیز سنگ برش دهند. کشف لومکوی (Lomekwi) این باور دیرینه را به چالش کشید که رفتارهایی مانند ابزارسازی، خوردن گوشت و زبان، تنها از ویژگی‌های انسان‌های جنس هومو بوده است. 

۲. قدیمی‌ترین سازه‌ی چوبی (۴۷۶ هزار ساله) 

ما از «عصر سنگ»، «عصر آهن» و «عصر برنز» زیاد شنیده‌ایم، اما چرا «عصر چوب» وجود ندارد؟ دلیلش اینست که چوب در گذر زمان می‌پوسد و از بین می‌رود، بنابراین آثار چوبی از دوران باستان به ندرت باقی مانده‌اند. سال ۲۰۱۹، نزدیک آبشار کالامبو در زامبیا، دو تیر چوبی از دل خاک بیرون آورده شد که نزدیک به نیم‌میلیون سال قدمت داشتند. این تیرها با زاویه‌ی قائمه روی هم قرار گرفته بودند و شاید بخشی از یک سازه‌ی چوبی مانند خانه یا سکوی ذخیره‌سازی بوده‌اند. این کشف نشان می‌دهد انسان‌های شکارچی‌گردآورنده‌ی باستان ممکن است کاملاً کوچ‌نشین نبوده و در کنار منابع آبی مستقر می‌شده‌اند. 

۳. قدیمی‌ترین زیورآلات صدفی (۱۴۲ هزار ساله) 

بین سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۸، گروهی از باستان‌شناسان در غار بیزمون (Bizmoune) در سواحل اقیانوس اطلس مراکش، ۳۳ صدف دریایی یافتند که به‌احتمال زیاد قدیمی‌ترین نمونه‌ی جواهرات بشر هستند. این صدف‌ها حدود ۱۴۲ هزار سال قدمت دارند و شاید به‌شکل گردنبند آویخته می‌شدند.  اما زیبایی تنها هدف آن‌ها نبود، صدف‌ها نقشی اجتماعی و هویتی داشتند. همان‌طور که امروز از لباس یا زیورآلات برای نشان دادن هویت یا موقعیت اجتماعی استفاده می‌کنیم، آن زمان نیز مردم از این صدف‌ها برای انتقال پیام‌هایی درباره‌ی هویت یا جایگاه خود استفاده می‌کردند. این صدف‌ها توسط انسان‌های خردمند (Homo sapiens) ساخته شده‌اند، گونه‌ای که حدود ۳۰۰ هزار سال پیش پدید آمد. 

۴. قدیمی‌ترین نقاشی‌های غار (۶۵ هزار ساله) 

آثار هنری از جمله ظریف‌ترین نوع مصنوعات انسانی هستند، اما به‌ندرت از گذشته‌های دور باقی مانده‌اند. سال ۲۰۱۸، گروهی بین‌المللی از پژوهشگران در غارهایی در اسپانیا نقاشی‌هایی با رنگ قرمز اخرایی یافتند که ۶۵ هزار سال قدمت داشتند. طرح‌ها شامل شابلون یک دست، خطوط نردبانی‌شکل و نقطه‌ها می‌شدند.  آن زمان، این غارها احتمالاً محل زندگی نئاندرتال‌ها بودند، گونه‌ای از انسان که پیش‌تر گمان می‌رفت توانایی خلق هنر ندارد. کشف این نقاشی‌ها، دیدگاه دانشمندان درباره‌ی توانایی ذهنی نئاندرتال‌ها را دگرگون کرد. 

۵. قدیمی‌ترین سازهای موسیقی (۴۳ تا ۳۵ هزار ساله) 

قدیمی‌ترین سازهای موسیقی شناخته‌شده، فلوت‌هایی از استخوان و عاج هستند که در دو غار در آلمان کشف شده‌اند. این فلوت‌ها بین ۴۳ تا ۳۵ هزار سال پیش ساخته شده‌اند و متعلق به فرهنگ اورینیاسی (Aurignacian) هستند؛ نخستین فرهنگ ابزارسازی انسان مدرن در اروپا. فلوت‌ها از استخوان بال کرکس و عاج ماموت ساخته شده‌اند و سوراخ‌هایی برای ایجاد نت داشتند. پژوهشگران نسخه‌های بازسازی‌شده‌ی آن‌ها را نواخته‌اند و صدای موسیقی انسان‌های اولیه را بازآفرینی کرده‌اند. 

۶. قدیمی‌ترین تندیس‌ها (۴۰ هزار ساله) 

در همان فرهنگ اورینیاسی، مجسمه‌هایی از حیوانات و انسان‌ها نیز ساخته شده‌اند. از جمله‌ی آن‌ها ونوس هوهل فِلس (Venus of Hohle Fels) با قدمت ۳۵ هزار سال و مرد شیری (Lion Man) (تصویر بالا) با قدمت ۴۰ هزار سال هستند. هر دو از عاج ماموت تراشیده شده‌اند. ونوس نماد باروری و زنانگی است و مرد شیری احتمالاً نقشی آیینی یا شَمَنی داشته است.این آثار نشانگر جهان درونی و نمادین انسان‌های اولیه هستند که بعدها در فرهنگ‌های اروپایی گسترش یافت. 

۷. قدیمی‌ترین قایق (۱۰ هزار ساله) 

سال ۱۹۵۵، کارگران هلندی هنگام ساخت بزرگراه، قایقی چوبی پیدا کردند که ۱۰ هزار سال قدمت داشت. این قایق که از تنه‌ی توخالی درخت کاج ساخته شده، حدود ۳ متر طول دارد و به نام قایق پَسِه (Pesse Canoe) شناخته می‌شود. با این حال، این قدیمی‌ترین قایق باقی‌مانده است، نه نخستین قایق ساخته‌شده، زیرا انسان‌ها دست‌کم ۴۵ هزار سال پیش برای رسیدن به استرالیا ناچار به استفاده از قایق بوده‌اند. قایق پَسِه به لطف دفن شدن در مرداب حفظ شده است، محیطی که مواد آلی را به‌خوبی از تجزیه حفظ می‌کند. 

۸. قدیمی‌ترین چرخ (۵۲۰۰ ساله) 

از آن‌جا که چرخ‌های اولیه از چوب ساخته می‌شدند، یافتن نمونه‌ای سالم از آن‌ها دشوار است. اما سال ۲۰۰۲ در اسلوونی، قدیمی‌ترین چرخ شناخته‌شده‌ی جهان کشف شد. این چرخ چوبی ۵۲۰۰ سال قدمت دارد، حدود ۶۰ سانتی‌متر قطر دارد و همراه با محور چوبی ۱/۲ متری خود پیدا شد. جنس آن از بلوط و زبان‌گنجشک است و در باتلاق‌های اطراف لیوبلیانا (پایتخت اسلوونی) به‌شکل طبیعی حفظ شده بود.