به گزارش فرادید، نزدیک جزیرهی «ایل-دو-سن» در لبهی بیرونی منطقۀ بریتانی فرانسه، دیواری بزرگ و غرقشده که حدود ۵۸۰۰ پیش از میلاد ساخته شده، امروزه بهعنوان یکی از کهنترین سازههای سنگیِ بزرگمقیاسی شناخته میشود که به دست شکارچیگردآورندگانِ ساحلی در اروپا ایجاد شده است.
این دیوار که حدود ۱۲۰ متر در امتداد یک درهی غرقشده کشیده شده، در عمقهایی بین ۷ تا ۹ متر پایینتر از سطح کنونی دریا قرار دارد. آنچه ابتدا در نقشهبرداری بستر دریا بهشکل ناهنجاریهای خطیِ کمرنگ دیده میشد، پس از سالها بررسی زیرآبی مشخص شد سازهای مهندسیشده و حسابشده متشکل از بلوکهای گرانیتیِ رویهمچیده است که با تکسنگهای قائم و صفحات سنگی عمودی تقویت شدهاند. در برخی نقاط، این سنگها هنوز تا نزدیک به دو متر ارتفاع دارند و با وجود بیش از هفت هزار سال فرسایش دریایی، در جای خود استوار باقی ماندهاند.
این کشف سال ۲۰۱۷ و از طریق عمقسنجی لیدار با وضوح بالا آغاز شد؛ روشی که اشکال هندسیِ غیرطبیعی را در بستر دریا در غرب جزیرهی سن آشکار کرد. در غواصیهای بعدی که میان سالهای ۲۰۲۲ تا ۲۰۲۴ انجام شد، منشأ انسانیِ دستکم ۱۱ سازهی سنگیِ مجزا در سراسر فلاتِ غرقشده تأیید شد. میان آنها، دیوار اصلی که پژوهشگران آن را TAF1 مینامند، به دلیل مقیاس، پیچیدگی و دوام خود برجسته است و با هر آنچه تاکنون از این دورهی آغازین در فرانسه مستند شده، فرق دارد.
زمان ساخت دیوار، چشمانداز منطقه بهکلی متفاوت بود. سطح دریا چندین متر پایینتر قرار داشت و فلاتی که امروز زیر آب است، محیطی ساحلی و پربار را شکل میداد که از کانالهای جزرومدی، پشتههای سنگی و درههای کمعمق تشکیل شده بود. باستانشناسان تاریخ ساخت را بدون تردید در گذار از میانسنگیِ پسین به نوسنگیِ آغازین قرار میدهند؛ دورهای که در آن جوامع سراسر اروپا به آزمایش شیوههای تازهای برای سازماندهی کار، منابع و قلمرو روی آورده بودند.
آنچه سازههای جزیرهی سن را استثنایی کرده، تنها قدمت آنها نیست، بلکه مهندسی آنهاست. دیوار اصلی با بیش از ۶۰ تکسنگ قائم تقویت شده که در ردیفهای موازی چیده شده و عمیقاً در سنگبستر مهار شدهاند. میان این تکسنگها، سازندگان صفحات عمودی را کار گذاشته و فضای سازه را با بلوکهای گرانیتی زاویهدار پر کردهاند؛ به این ترتیب، مانعی پهن و نامتقارن پدید آوردهاند که برای مقاومت در برابر جریانهای قدرتمند جزرومدی و امواج آتلانتیک طراحی شده است. برخی سازههای نزدیک از اصول مشابهی پیروی میکنند، در حالی که برخی دیگر از همراستاییهای باریکترِ سنگی با بلوکهای کوچکتر تشکیل شدهاند.
نمای زمستان ۲۰۲۳ از سازهی TAF1 نشان میدهد که نبود جلبکها معماری سنگی را با وضوحی استثنایی آشکار کرده است. طناب سبزرنگی که در امتداد محور شرقغرب قرار داده شده، تاج دیوار و همراستایی تکسنگها و صفحات را برجسته میکند. تصاویر A و B نمایی کلی از ردیفهای تکسنگ در بالای سازه را نشان میدهند، در حالی که تصاویر C و D یک ردیف دوتاییِ متمایز از تکسنگهای قائم را ثبت میکنند که موازی با محور دیوار و با فاصلهای حدود ۱٫۵ متر از هم قرار گرفتهاند. در تصویر C، طناب فاصلهی میان دو ردیف را مشخص میکند
پژوهشگران بر این باورند که دستکم بخشی از این مجموعهی غرقشده بهعنوان «بندهای ماهیگیری» عمل میکرده، تلههایی سنگی که برای هدایت و به دام انداختن ماهیها همگام با ریتم جزر و مد طراحی میشوند. چنین تأسیساتی در دیگر نقاط اروپای ماقبلتاریخی هم شناخته شدهاند، اما نمونههای جزیرهی سن از دید اندازه، عمق و پیچیدگی معماری از بیشترِ مواردِ ثبتشدهی پیشین بزرگتر و پیشرفتهتر هستند. ساخت آنها مستلزم کارِ هماهنگ، دانش دقیق از جزر و مد و رفتارهای دریایی و برنامهریزی بلندمدت بوده، ویژگیهایی که پیشتر گمان میرفت تنها به جوامع کشاورزِ متأخر تعلق دارد.
با این حال، جرم و عظمتِ دیوارهای بزرگتر پرسشهای دیگری را هم مطرح میکند. برخی پژوهشگران پیشنهاد میکنند این سازهها کارکردهای چندگانه داشتهاند؛ از ترکیب ماهیگیری با حفاظت ساحلی گرفته تا ایفای نقشِ نشانگرهای قلمرویی در چشماندازی با خط ساحلی پویا. پهنای عجیب دیوارها و سمتهای تقویتشدهی رو به دریا حاکی از راهبردهای آگاهانه برای مقاومت در برابر امواج طوفانی است و نشان میدهد سازندگان نهتنها از ساحل بهرهبرداری میکردهاند، بلکه فعالانه آن را شکل میدادهاند.
این کشف همچنین نوری تازه بر خیزش تدریجیِ سنتهای مگالیتیک در بریتانی میافکند. سنگهای افراشتهی نمادین و گورهای عظیمی که بعدها هویت این منطقه را تعریف کردند، قرنها پس از ساخت این سازههای غرقشده پدیدار شدند. از این منظر، دیوارهای پیرامون جزیرهی سن میتوانند پیشدرآمدی معمارانه تلقی شوند؛ فصلی فراموششده در روند طولانیِ توسعهی سنگسازی در سواحل آتلانتیکی اروپا.
افسانههای محلی لایهای خیالانگیز به این کشف میافزایند. روایتهای بریتانی از سرزمینی غرقشده یا سکونتگاهی از دسترفته فراتر از خلیج دوآرنونه سخن میگویند که در روزگاران کهن بهوسیلهی دریا بلعیده شده است. هرچند باستانشناسان نسبت به تفسیرهای لفظی هشدار میدهند، اما تصدیق میکنند که حافظههای جمعیِ مربوط به خطوط ساحلیِ ناپدیدشده ممکن است پژواکی از رویدادهای واقعی باشند که جوامع ماقبلتاریخی با بالا آمدن تدریجی آبها تجربه کردهاند.
نمای سهبعدی از سازههای TAF1 با نگاه به شرق، خطسانی بارز سازه و نماهای نامتقارنِ پهلوی شمالی (چپ) و جنوبی (راست) آن را برجسته میکند. بزرگنمایی عمودی ۳ برابر تنظیم شده و رنگهای قهوهای نشاندهندهی صخرههایی هستند که مدام بالاتر از سطح کنونی دریا باقی میمانندو
با ادامهی پژوهشها، دانشمندان قصد دارند تاریخگذاریِ سازههای جزیرهی سن را دقیقتر کنند و به جستوجوی نشانههای بیشتری از سکونت در امتداد خط ساحلیِ غرقشده بپردازند. هر غواصیِ تازه جزئیات بیشتری به تصویری میافزاید که تازه در حال شکلگیری است: جهانی که در آن مردمان ماقبلتاریخی نهفقط با تغییرات محیطی سازگار میشدند، بلکه با جاهطلبی، برنامهریزی و سنگ، به استقبال آن میرفتند.
- 17
- 4
