احتمالا در خبرها گاهی درباره مالچ‌پاشی در برخی اراضی چیزهایی شنیده‌اید. مالچ یا خاكپوش، نوعی ماده افزودنی به سطح خاك است كه باعث حفظ رطوبت، تنظیم درجه حرارت خاك، بهبود و افزایش باروری خاك و در عین حال حفظ سلامت آن می‌شود. گاهی از مالچ برای كنترل علف‌های هرز هم استفاده می‌شود و گاه كانون‌های گردوغبار را با آن تثبیت می‌كنند. مالچی كه روی خاك پاشیده می‌شود، معمولا تا عمق پنج سانتی‌متری یا بیشتر نفوذ می‌كند كه البته این امر بستگی به مقدار مالچ پاشیده‌شده دارد.
مالچ‌ها به چند گروه پلیمری و سنتزی، شیمیایی، نفتی و در نهایت زیستی تقسیم می‌شوند. برخی از مالچ‌ها مخلوط هستند كه این نوع اغلب كارایی بالایی دارد و بسیار هم مورد توجه است. از نمونه‌های شناخته‌شده مالچ‌های مخلوط می‌توان به مالچ‌های پلیمری و پودر سنگ یا حتی پلیمری و خاك رس اشاره كرد. در این میان استفاده از مالچ‌های زیستی (بیولوژیك) به عنوان جایگزین مالچ‌های نفتی، یكی از پیشنهادهایی است كه این روزها در مورد آن بسیار شنیده می‌شود، اما مالچ زیستی چیست و آیا در ایران، تحقیقاتی هم روی كاربردهای آن صورت می‌گیرد؟
مهمترین مساله در كاربرد مالچ این است كه این ماده به عنوان افزودنی به خاك، نباید مشكل تازه‌ای را برای میكروارگانیسم‌ها و حتی برای گیاهان، حیوانات یا انسان‌ها ایجاد كند. مهمترین هدف مالچ‌پاشی، استقرار پوشش گیاهی است و به همین دلیل است كه كارشناسان محیط‌زیست با مالچ‌پاشی در عرصه‌هایی كه واجد پوشش گیاهی هستند، به شدت مخالفند.
دكتر مریم محمدی، استادیار گروه آلودگی‌های محیط‌زیست دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهواز با همكاری كارشناسان توسعه نیشكر و صنایع جانبی، چند سالی است مطالعه روی نوعی مالچ زیستی به نام ویناس را آغاز كرده‌اند. دكتر محمدی می‌گوید: ابا توجه به این‌كه مناطقی كه مورد مالچ‌پاشی قرار می‌گیرند، غالبا تحت‌تاثیر خشكی هوا قرار گرفته و بدون پوشش گیاهی هستند، در نتیجه بهتر است از مالچی استفاده شود كه علاوه بر تثبیت ذرات خاك و جلوگیری از پراكنده شدن آن، بافت خاك را هم بهبود ببخشد و خصوصیات فیزیكی و شیمیایی خاك را برای رشد و نمو احتمالی گیاهان سازگار با منطقه جغرافیایی مورد نظر مساعد كند؛ زیرا در صورت رشد گیاهان، ریشه‌های گیاه عامل مثبتی در جلوگیری از پراكنش ذرات خاك خواهد بود.بویناس؛ پسابی كه بی‌دلیل دور ریخته می‌شود
یك نمونه از مالچ‌های زیستی قابل استفاده در این زمینه، ماده‌ای به نام ویناس است. ویناس یك نوع پساب است و در جریان تخمیر ملاس نیشكر ایجاد می‌شود. این محصول حاوی موادمغذی مانند نیتروژن، فسفر، كربن، پتاسیم، منیزیم، روی و كلسیم است.
اخصوصیات ویناس بر اساس مطالعات علمی انجام شده به صورتی است كه با توجه به این كه منشأ آلی دارد و دارای مواد مغذی است، تاثیر منفی در خاك ایجاد نكرده و بافت خاك را اصلاح می‌كند. بعلاوه دارای قابلیت حفظ رطوبت در خاك است، روی نفوذپذیری خاك اثر مثبت دارد و از پراكنش خاك هم جلوگیری می‌كند. از سوی دیگر، با توجه به میزان بالای مواد مغذی ویناس، قابلیت استفاده هم برای گیاهان را به عنوان كود آلی دارد، اما متاسفانه در ایران توجه لازم به آن نمی‌شود و آن را دور می‌ریزیم
.باین مدرس دانشگاه در مورد آزمایش‌هایی كه روی این محصول در خوزستان انجام شده است، می‌گوید: ابافت خاك در همه‌جا یكسان نیست، بنابراین نمی‌توان از یك روش خاص استفاده كرد. بنده و همكارانم در بخش توسعه نیشكر، بعد از آزمایش‌های مختلف و مطالعه روی جاده‌های بین مزارع به این جمع‌بندی رسیده‌ایم كه ویناس دارای تاثیرات مثبت بر خصوصیات فیزیكی، شیمیایی و زیستی خاك است، زیرا باعث افزایش تبادل كاتیونی خاك، افزایش دسترسی به عناصر مغذی، ارتقای ساختمان فیزیكی خاك و افزایش زمان ماندگاری آب می‌شود.ب وی می‌افزاید: ادر خوزستان، مجموعا هشت كانون داخلی گرد و غبار به وسعت ۳۴۹هزار و ۲۵۴ هكتار داریم كه البته بسیاری از این كانون‌ها هم در حاشیه تالاب‌های بین‌المللی شادگان و هورالعظیم واقع شده‌اند.
متخصصان به این نتیجه رسیده‌اند كه بهترین گزینه استفاده از ویناس، استفاده‌های طبیعی در خاك است. در خوزستان هم مشكل اصلی ما دقیقا همین است و امید داریم با جدی‌تر گرفته شدن این طرح و سرمایه‌گذاری بیشتر روی ویناس، بتوان تاحدودی از مشكلات كاست.
دكتر محمدی به استفاده از ویناس در كشورهای دیگر هم به عنوان یك تجربه مثبت اشاره كرده و می‌گوید: اویناس در بسیاری از كشورها مانند فرانسه، ژاپن، آلمان، انگلستان و برزیل تصفیه نمی‌شود و از آن براساس نوع نیاز برای كوددهی مزارع و مالچ‌پاشی و تهیه خوراك دام در صورت لزوم استفاده می‌كنند.
بهره‌برداری مفید از ویناس بسیار خردمندانه‌تر از تصفیه آن است و تصفیه آن به معنی از دست دادن ماده باارزشی است كه نیازمند هزینه بسیار زیاد است. ویناس ماده‌ای مهم در راستای حفظ منابع طبیعی به‌شمار می‌رود. بازیافت ویناس در خاك هم یك عامل بسیار مهم در جهت حفظ خاك و منابع طبیعی است.
مالچ‌های زیستی یا مالچ‌های نفتی؟
دكتر حمیدرضا ناصری، عضو هیات علمی مركز تحقیقات بین‌المللی بیابان دانشگاه تهران علت استفاده از مالچ‌های نفتی را در خوزستان این‌طور ارزیابی می‌كند: ااصولا گرد و غبار، پدیده‌ای طبیعی در اكوسیستم است كه وقتی از حالت طبیعی خارج می‌شود و بروز توفان‌های گرد و غبار و تكرار آنها شدت می‌یابد، به این معناست كه اكوسیستم تعادل ندارد. عدم تعادل یعنی بیماری اكوسیستم و چنانچه برای درمانش علاجی سازگار پیدا نشود، به‌ناچار روش‌هایی مانند مالچ‌پاشی آن هم نه هر نوع مالچی می‌تواند مدنظر قرار گیرد.
مالچ‌پاشی جزو آخرین گزینه‌های انتخابی است و نه اولین روش درمانی كه البته در قیاس شبیه است به یك بیمار سرطانی كه نیازمند شیمی‌درمانی و پرتودرمانی است. پزشك برای مهار یك تومور یا سلول‌های سرطانی با علم به این‌كه ریزش مو و آسیب به برخی سلول‌ها اتفاق می‌افتد، مجبور به انجام آن می‌شود و در برخی مناطق هم وضعیت اینچنین است.
تصور من این است كه در خوزستان به علت ارزان‌تر بودن این روش در كنترل گرد و غبار و فشار افكار عمومی بوده كه دولت به ناچار تن به استفاده از این روش برای مهار گرد و غبار داده است.
دكتر ناصری می‌افزاید: ادر كشور ما به لحاظ تاریخی و نوع استفاده، وقتی صحبت از مالچ می‌شود، این موضوع یادآور مالچ نفتی است؛ ماده‌ای از مشتقات نفتی كه از قبل از پیروزی انقلاب اسلامی برای كنترل ماسه‌های روان در برخی نقاط كشور از جمله خوزستان و اصفهان به ویژه در كاشان و برخی نقاط دیگر استفاده شده است و تا حدی توفیقاتی هم داشته است. مالچ‌پاشی با مشتقات نفتی به این شكل معایب و مزایایی دارد. البته این روش زمانی به كار گرفته می‌شود كه هیچ علاجی نباشد و استقرار پوشش گیاهی نیز مقدور نباشد كه این در خصوص برخی از اشكال تپه‌های ماسه‌ای تثبیت نشده، مصداق دارد.
به هر حال مالچ نفتی یك عنصر غیرطبیعی است كه وارد اكوسیستم می‌شود و در خوزستان هم به دلیل توفیق نداشتن در استفاده از مالچ‌های زیستی برای كنترل گردوغبار، اصرار بر استفاده از مالچ نفتی است. اما این راه‌حل موقتی است و البته آثار مخربی نیز مانند آسیب به میكروارگانیسم‌های خاك به عنوان بستر رشد و نمو گیاه دارد. نباید فراموش كرد به هر صورت بهترین روش برای كنترل گرد و غبار، توسعه پوشش گیاهی است.
دكتر مریم محمدی، استادیار گروه آلودگی‌های محیط‌زیست دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهواز در جمع‌بندی می‌گوید: امالچ‌های زیستی فراوانی وجود دارد كه قادر است در مدت زمان متفاوت (بسته به نوع مالچ)، كانون‌های گرد و غبار را احیا یا تاحدودی به‌حالت غیرفعال درآورد. این مالچ‌ها حتی می‌تواند به رویش گیاهان هم از طریق اثر مثبت بر میزان مواد آلی، كمك كند. در ضمن نباید انتظار داشت كه یك مالچ زیستی به صورت آنی و سریع تاثیرگذار باشد. قطعا تكرار و تواتر پاشش لازم است، اما به دلایل متفاوت و غیرعلمی همچنان طرفداران مالچ نفتی زیاد است.
- 12
- 3
