روزنامه پیام ما نوشت: حوض تئاترشهر بخشی از فضای نمایشی محوطه باز این مجموعه بود. بخشی که سال‌هاست پشت دیوار موقتی که در اطراف این بنا بالا رفته، محصور شده و کاربری قبل را ندارد. خبر تخریب این حوض که بسیاری از علاقه‌مندان به تئاتر در اطراف آن به تماشای تئاتر و تعزیه نشسته‌اند، واکنش‌های گسترده‌ای به‌دنبال داشت. درنهایت اداره‌کل میراث‌فرهنگی تهران دستور توقف عملیات اجرایی برای بررسی مستندات را صادر کرد. دیروز عصر «علی طلوعی»، مدیرکل میراث‌فرهنگی تهران، در نامه‌ای خطاب به شهردار منطقه ۱۱، دستور توقف عملیات عمرانی در محدوده تئاترشهر تا زمان بررسی مستندات را صادر کرد. در این نامه آمده است: «نظر به عملیات اجرایی در حال انجام در محدوده شمالی عرصه بنای تاریخی فرهنگی تئاتر شهر، که در فهرست میراث ملی به ثبت رسیده است. ضمن عدم تأیید اقدامات انجام‌گرفته به آگاهی می‌رساند با توجه به ضرورت اخذ استعلام از این اداره‌کل درخصوص موارد فوق، ضروری است به قید فوریت نسبت به توقف عملیات اجرایی و ارائه طرح و مستندات مربوطه، جهت بررسی و اعلام نظر به این اداره‌کل اقدام لازم به عمل آید.»
«کوروش سلیمانی»، رئیس مجموعه تئاترشهر، در واکنش به خبر تخریب حوض مقابل تئاترشهر، اعلام کرد: «حوض اصلی مجموعه کاملاً سالم است و هیچ‌گونه آسیبی آن را تهدید نمی‌کند. اجازه نخواهیم داد کوچک‌ترین آسیبی به آن وارد شود.» او همچنین تأکید کرد: «بخش‌هایی که در تصاویر منتشرشده به‌عنوان «حوض تخریب‌شده» معرفی شده‌اند، مربوط به بقایای حوض قدیمی اطراف ورودی پیشین مجموعه است که پس از برداشتن سکوی مقابل حریم تئاترشهر و به‌منظور بازسازی ورودی شمالی نمایان شده‌اند.»
اینکه بقایای حوضی قدیمی در یک پروژه عمرانی دیگر نمایان شده باشد، مثل این است که زخم کهنه‌ای سرباز کرده باشد. زخمی که از همان روزی که طرح مسجد ولیعصر در مجاورت بنای تئاترشهر ارائه شد، بر تن این مجموعه نشست. زخمی که با ایجاد خروجی مترو در حریم این محوطه تازه شد. با ارائه طرح حصارکشی اطراف این بنا با بهانه جدا کردن محیط فرهنگی-هنری از فضاهای نامناسب اطراف مجموعه دوباره سر باز کرد و حالا تبدیل به زخمی کهنه و چرکین در مرکز شهر تهران شده است.
شهرداری: همه‌چیز زیر نظر وزارت ارشاد انجام شد
«مهدی قمی»، شهردار منطقه ۱۱، در گفت‌وگو با «پیام ما» درباره خبر تخریب حوض مقابل تئاترشهر، می‌گوید: «حوض اصلی تئاترشهر بین ساختمان و حریم شمالی بنا قرار دارد و توسط مجموعه حصارکشی شده است. به‌دلیل دیوارکشی انجام‌شده و قرار گرفتن حوض اصلی در آن محدوده، این سوءتفاهم ایجاد شده که حوض حذف شده است.» اما سازه مدور تخریب‌شده در محدوده تئاتر شهر چه بود؟ به‌گفته قمی: «سکویی خارج از این حریم و در ضلع شمالی وجود داشت که مدیریت تئاترشهر درخواست تخریب آن را مطرح کرده بود. سکویی که تخریب شد، قبلاً محل ورودی مترو بود و بنا به درخواست مدیریت تئاترشهر توسط شهرداری برداشته شده و قرار است کفپوش شود.» قمی معتقد است تمامی اقدامات به درخواست و زیر نظر وزارت ارشاد و مدیریت مجموعه تئاترشهر افتاده است، درحالی‌که شهرداری هم وظایف و نقش‌هایی در محیط‌های شهری دارد: «اقدامات انجام‌شده در محدوده تئاترشهر توسط وزارت ارشاد و پیمانکار این وزارتخانه انجام شده و شهرداری فقط تسهیلگر پروژه بوده و بخشی از هزینه‌ها را تقبل کرده است.»
میراث‌فرهنگی: از ما استعلام نشده بود
شهردار منطقه ۱۱ تهران درباره استعلامات لازم از میراث‌فرهنگی برای اجرای پروژه‌های عمرانی در حریم اثر ثبت ملی تئاترشهر می‌گوید: «ازآنجاکه اجرای این پروژه در اختیار تئاترشهر بوده و پیمانکار آن نیز با تئاترشهر قرارداد داشته، وزارت ارشاد با وزارت میراث‌فرهنگی جلساتی برگزار کرده و اقدامات را انجام داده است. شهرداری فقط بخشی از هزینه‌های پروژه را پرداخت کرده و بدون هماهنگی هم هیچ اقدام عمرانی در این مجموعه انجام نداده است.»
میراث‌فرهنگی تهران اما روایت دیگری دارد. «مرتضی ادیب‌زاده»، معاون میراث‌فرهنگی استان تهران، به «پیام ما» می‌گوید: «محدوده‌ای که خاکبرداری شده، داخل عرصه مصوب تئاترشهر به‌عنوان یک اثر ملی است. بعد از انتشار این خبر با مدیر مجموعه تماس گرفتیم و اعلام کردیم هر اقدامی باید با هماهنگی میراث‌فرهنگی باشد. با شهرداری هم مکاتبه کردیم و گفتیم تئاترشهر ثبت ملی است و دارای حریم مصوب. بنابراین، هر اقدامی باید با استعلام و اخذ مجوز از اداره‌کل میراث‌فرهنگی انجام شود.»
ادیب‌زاده درباره اظهارات شهردار منطقه ۱۱ مبنی‌بر اینکه وزارت ارشاد هماهنگی‌های لازم با وزارت میراث‌فرهنگی را انجام می‌دهد، می‌گوید: «دو نفر از کارشناسان میراث در تئاترشهر ناظر هستند و بازدیدهای دوره‌ای دارند. بسیاری از اقدامات با هماهنگی ما انجام شده، اما در مورد تخریب سکوی مذکور، مجوزی از ما گرفته نشده است و کارشناسان ما نیز مطلع نبوده‌اند.»
شهرداری: در حریم تئاتر شهر هیچ دخالتی نداشتیم
شهردار منطقه ۱۱ تهران می‌گوید: «سکویی که تخریب شده، همان ورودی سابق مترو در ضلع شمال بنا بود و بنا به درخواست تئاترشهر برداشته شده و کف‌سازی انجام می‌شود. مدیریت مجموعه اعلام کرد این سکو منظر تئاترشهر را تخریب کرده است. طبق درخواست تئاترشهر، تخریب این سکو از چهار روز پیش آغاز شده و قرار است کف‌سازی شود.»
او درباره برنامه‌هایی که شهرداری برای این محوطه دارد، می‌گوید: «در حریم تئاترشهر هیچ دخالتی نداشتیم. سال‌های قبل، موضوع حریم‌سازی توسط دولت و وزارت ارشاد و با موافقت شهرداری شروع شد. پروژه حریم‌سازی متوقف مانده بود و شهردار تهران، با توجه به گلایه مردم و انتقادات هنرمندان نسبت به ناتمام‌ماندن طرح، از شهرداری منطقه ۱۱ خواست این پروژه را به سرانجام برساند. به‌دلیل مشکلات بودجه‌ای تئاترشهر، ما کمک‌حال بودیم. قرار بر این است که نورپردازی انجام و فضای سبز محوطه اصلاح شود. در حال حاضر، کارهای عمرانی دور بنا و محوطه حوض تمام شده است. نورپردازی، نصب میله پرچم و فضاسازی را هم در آینده انجام خواهیم داد؛ با اینکه وظیفه ما نیست، اما در حال انجام آن هستیم.»
او نقش وزارت ارشاد را در بروز این شرایط پررنگ می‌داند و می‌گوید شهرداری از ابتدا با پروژه حصارکشی مخالف بود. اما چرا به‌رغم مخالفت شهرداری این پروژه در طول این سال‌ها که منظر پرترددترین محدوده شهر و یکی از پرخاطره‌ترین مراکز فرهنگی تهران را مخدوش و تبدیل به کارگاه ساختمانی کرده، متوقف نشده است: «حصارکشی توسط وزارت ارشاد ایجاد شده و شهرداری نقشی در آن نداشته است. وزارت ارشاد پیمانکار تعیین کرده، قرارداد بسته، حریم را دیوارکشی و تجهیز کارگاه کرده است. در سال‌های قبل نیز وزارت ارشاد اعلام کرده بود قصد حریم‌سازی دارد. شهرداری گفته بود این کار اشتباه است. شورای شهر وقت کاملاً جلوی این اقدام را گرفت و گفت نباید حریم‌سازی انجام شود. اما در دوره بعد، وزارت ارشاد دوباره درخواست داد و با وجود مخالفت شهرداری، اعلام کردند هنرمندان چنین مطالبه‌ای دارند. این کار از نظر شهرداری صحیح نیست؛ چون این حصارکشی، مجموعه را در چارچوب بسته قرار می‌دهد.»
قمی می‌گوید شهرداری به احترام خواست هنرمندان این پروژه را متوقف نکرده است. اما بسیاری از هنرمندان با ساخت مسجد و مترو در حریم اثر هم مخالف بودند، اما پروژه مترو و زیرگذر چهارراه ولیعصر به رغم مخالفت‌ها پیش رفت.
حوض تئاترشهر سالم است، اما سال‌هاست که خالی است. سال‌هاست که محوطه تئاترشهر دیگر شور و هیجان نمایش‌های دانشجویی را تجربه نکرده است. سال‌هاست که خبری از تئاتر خیابانی در محوطه تئاترشهر نیست. بزرگترین محوطه فرهنگی و هنری شهر، تبدیل به یک کارگاه ساختمانی شده که تاریخ پایان پروژه‌اش مشخص نیست. اما حالا متولیان تنها یک جمله را تکرار می‌کنند: «حوض تئاترشهر تخریب نشده است.» اما کسی نمی‌گوید چه چیزهایی در این سال‌ها در این محوطه تخریب شده. اصلاً چه کسی به خاطر دارد که تئاترشهر چه شکلی داشت؟ نماد فرهنگی پایتخت، سال‌هاست که میان تصمیم‌های ناهماهنگ معلق مانده.
تئاترشهر؛ زخمی سال‌ها نامهربانی مدیریت شهری
زخمی که امروز با کندن کفپوش های زمین، تخریب سکوی نمایش و کشیدن حصار بر پیکر تئاترشهر وارد شده نخستین زخم نبوده و این اثر ارزشمند پایتخت سال‌هاست که با ناملایمات رو‌به‌رو است.
محمدمهدی کلانتری کارشناس میراث‌فرهنگی درخصوص اقدامات انجام‌شده در حریم تئاترشهر و نگرانی‌هایی که از این بابت وجود دارد به «جهان صنعت» گفت: حریم تئاترشهر سال‌هاست که متاسفانه رعایت نمی‌شود و در طول این سال‌ها تجاوزها و تخریب‌هایی در حریم تئاترشهر صورت گرفته است. نخستین موردی که سال‌های پیش انجام شد ایجاد مسجد ولیعصر در حریم این بنای ثبت ملی بود که در جنوب تئاترشهر احداث شد. طراحی‌ای که برای این مسجد در نظر گرفته شده بود از لحاظ ارتفاعی حریم تئاترشهر را نقض می‌کرد. درنهایت در میانه راه به سبب مخالفت‌هایی که شکل گرفت طرح تغییر پیدا کرد و طرح فعلی ایجاد شد که هیچ شباهتی نیز به مسجد ندارد اما از نظر ارتفاعی حریم تئاترشهر را نقض نکرد. با این وجود این سازه به‌عنوان یک ساختمان کالبدی بزرگ‌مقیاس در حریم تئاترشهر ایجاد شد.
وی در ادامه ضمن اشاره به دیگر مخاطرات حریم تئاترشهر در این سال‌ها گفت: مورد دیگر مربوط به تخریب‌هایی بود که در غرب تئاترشهر و در سمت دیگر خیابان ولیعصر انجام گرفت که عمارت باغ صبا که یک بنای ثبت‌ملی‌شده بود متاسفانه تخریب شد. درواقع این بنای ثبت ملی و باغ آن ۱۵سال پیش به‌طور کلی تخریب شده و از میان رفت و به جای آن ایستگاه آتش‌نشانی و میدان میوه و تره‌بار احداث کردند. در کنار این اثر چندین بنای واجد ارزش نیز وجود داشت که سال گذشته تخریب شدند. در ادامه این روند سال قبل هم چند بنای ارزشمندی که در غرب تئاترشهر بود تخریب و زمین به جا مانده تبدیل به محلی برای ساماندهی دست‌فروشان شد. تمام این بناهایی که تیغ تخریب بر آنها نشست در حریم تئاترشهر و واجد ارزش تاریخی بودند و حتی در پرونده ثبت و حریم جزو پرونده‌های واجد ارزش شمرده می‌شدند که نباید آنها را تخریب می‌کردند.
ازبین‌بردن فضای عمومی شهری
تئاترشهر افزون بر اهمیت تاریخی، جنبه هویتی و ثبت ملی بودنش به سبب آنکه در طول سالیان تبدیل به محملی شهری و محلی برای گفت‌وگو میان مردم و هنردوستان بوده نیز اهمیت دارد.
با حصارکشی اما در عمل این فضای شهری از دست می‌رود و ضعف نبود محافل عمومی شهری که یکی از مهمترین معضلات تهران است، تعمیق می‌یابد.
کلانتری، کارشناس میراث‌فرهنگی اقدام به حصار کشی در پیرامون تئاترشهر را که مدیریت شهری آن را دنبال می‌کند، اقدامی اشتباه قلمداد کرد و در نقد آن گفت: پس از تخریب‌های پیرامونی که ذکر آن رفت حصارکشی تئاترشهر آغاز شد که خود حصارکشی هم حریم را مخدوش کرده و هم فضای عمومی شهری را تبدیل به یک فضای خصوصی می‌کند.
در شهر تهران نیاز به فضاهای عمومی برای حضور مردم داریم و وقتی این فضا فنس‌کشی و تبدیل به فضایی خصوصی می‌شود دیگر عموم مردم نمی‌توانند در آنجا حضور یابند. این در حالی است که در شهر نیاز به فضاهای عمومی داریم.
وی درخصوص مخاطرات و نگرانی‌ها از اقدامات عمرانی که این روزها در حریم تئاترشهر در حال انجام بوده نیز گفت: تصاویر و خبرهایی که اخیرا منتشرشده گویای آن است که در جریان کف‌سازی سکوی نمایشی که در ضلع نزدیک به خیابان انقلاب بوده تخریب شده است.
به هر حال آنچه در حریم تئاترشهر است یک تاریخ و هویتی دارد و باید حفظ شود. به نظرم باید هویت شهری را پاس داشت و به هیچ وجه نباید آن را تخریب کنیم. در مجموع باید اذعان داشت که حریم تئاترشهر به سبب چندین پروژه‌ای که ذکر کردم مورد تخریب واقع شده و متاسفانه در این سال‌ها درخصوص حریم این اثری که ثبت‌ملی شده و جزو میراث معماری معاصر ایران بوده اتفاقات خوبی نیفتاده است.
ضرورت تغییر نگاه مدیریت شهری به تئاترشهر
باید اذعان داشت که تئاترشهر، بنایی که روزگاری نه‌چندان دور قلب تپنده هنرهای نمایشی تهران و یکی از شاخص‌ترین نمادهای معماری معاصر ایران به‌شمار می‌رفت امروز در میانه انبوهی از پروژه‌های عمرانی، حصارکشی‌ها و تخریب‌های پیرامونی بیش از هر زمان دیگر زخمی و بی‌پناه ایستاده است.
روایت این سال‌ها روایت فرسایش تدریجی حریمی است که باید صیانت می‌شد اما به‌جای حفاظت هربار گوشه‌ای از آن قربانی تصمیم‌هایی شده که نه‌تنها به هویت شهری بی‌اعتنا بودند بلکه ماهیت اجتماعی این فضای عمومی را نیز تهی کردند.
گزارش نشان می‌دهد که ماجرا هرگز به امروز و دیروز محدود نیست؛ از ساخت مسجد ولیعصر تا وقایع روز گذشته و تخریب سکوی نمایش در حریم تئاترشهر زنجیره‌ای طولانی از بی‌توجهی‌ها شکل گرفته که لایه‌لایه بر تن این میراث نشسته است. درنتیجه آنچه از یک پهنه شهری زنده و پویا باقی مانده نه میدان تعامل مردم و هنردوستان بلکه فضایی تکه‌تکه‌شده و تهی از پیشینه اجتماعی‌اش است.
اوج این روند در اقدام اخیر مدیریت شهری برای حصارکشی نمود پیدا می‌کند؛ تصمیمی که به‌ظاهر با ادعای تامین امنیت توجیه می‌شود اما در عمل نه‌تنها مساله را حل نکرده بلکه صورت‌مساله را پاک می‌کند. حصار ماهیتا مرز می‌کشد؛ مرزی میان شهر و شهروند و میان هنر و مردم. شهری که از کمبود فضاهای عمومی رنج می‌برد با این تصمیم یکی از معدود پاتوق‌های اجتماعی‌اش را نیز از دست می‌دهد.
تخریب‌های پی‌درپی و تغییر کاربری‌های غیرمنطقی تهران را از تاریخ و هویت خویش تهی می‌کند.
تئاترشهر امروز قربانی فقدان نگاه جامع به میراث معماری معاصر ایران است؛ میراثی که برخلاف بناهای تاریخی کلاسیک آسیب‌پذیرتر و نیازمند توجه بیشتری است.
تئاترشهر فقط یک ساختمان نبوده بلکه یک میدان شهری، خاطره جمعی و نقطه اتصالی میان مردم و هنر است. هرگونه مداخله بدون درک این لایه‌ها نه‌تنها به کالبد بنا بلکه به روح آن لطمه می‌زند.
اگر قرار است این نماد باقی بماند مدیریت شهری باید از نگاه سازه‌ای و پروژه‌ای فاصله گرفته و شهر را همچون موجودی زنده ببیند؛ موجودی که بخشی از هویت آن در همین حلقه مدور تئاترشهر تنفس می‌کند.
- 12
- 6
