هر روز در تلويزيون، شبكه‌هاي اجتماعي و مطبوعات مطالب زيادي درباره شيوه‌هاي تربيتي كودكان منتشر مي‌شود. در و ديوار شهرها هم پر است از تبليغات كلاس‌هاي آموزشي ويژه كودكان كه به پدر و مادرها نويد مي‌دهند فرزندشان با شركت در اين كلاس‌ها حسابش از بقيه كودكان جدا مي‌شود و آينده‌اي درخشان در انتظار اوست. اما قبل از آنكه براي تربيت كودكان نسخه‌اي پيچيده شود آيا تصوير روشني از وضعيت رشد كودكان در ايران وجود دارد؟ پاسخ منفي است. واقعيت اين است كه بر خلاف كشورهاي توسعه يافته در ايران مساله كودكي هنوز بسيار جوان است و داده‌هاي علمي قابل اتكا درباره آن هم بسيار اندك.
مطالعه سير رشد ٥٠٠ كودك ايراني
كساني كه درك‌شان از توسعه به پروژه‌هاي عمراني و بتن و آهن و... محدود مي‌شود شايد از اهميت «مراحل رشد كودكان» و اثر آن بر توسعه انساني و اجتماعي درك چنداني نداشته باشند اما براي آنها كه با علم تعليم و تربيت و به‌طور كلي علوم انساني سر و كار دارند توجه به شرايط اجتماعي و خانوادگي رشد كودكان بسيار حايز اهميت است. انجام پروژه‌هاي مطالعه رشد طولي (در بستر زمان چند ساله) روي كودكان از جمله تحقيقاتي كه در دنيا بسيار مرسوم است. اما در ايران به دلايلي كه در ادامه اين گزارش مي‌خوانيد مطالعات طولي مورد اقبال قرار نگرفته‌اند. از سال ١٣٩٢ موسسه آموزشي و پژوهشي همنوا با همكاري دانشگاه تربيت مدرس اجراي پروژه «مطالعه طولي رشد كودكان ايراني» را آغاز كردند. در اين طرح قرار است طي يك فرآيند هشت ساله تا سال ١٤٠٠ سير رشد ٥٠٠ كودك ايراني در پنج شهر ايران با ابزارهاي علمي مختلف سنجيده شود. در واقع «كودكي در ايران» نخستين مطالعه طولي رشد و تحول كودكان و نوجوانان ايراني است كه با هدف بررسي عميق و همه‌جانبه فرآيند رشد در دامنه سني ٤ تا ١٢ سال، واكاوي چگونگي تاثير عوامل فردي، خانوادگي و آموزشي بر حيطه‌ها و ساحت‌هاي مختلف تحول و نيز بررسي محيط‌هاي يادگيري كودكان انجام مي‌شود. حالا در ميانه اجراي اين طرح دشوار و زمانبر، «اعتماد» براي نخستين‌بار درباره جزييات اجراي طرح و برخي يافته‌هاي موج اول و دوم تحقيقات گزارش مي‌دهد.
مي‌خواستيم بدانيم كجا ايستاده‌ايم
علي ترقي‌جاه، «پژوهشگر و كنشگر تعليم و تربيت و حوزه كودكي» و عضو شوراي سياست‌گذاري اين طرح تحقيقاتي درباره اينكه چه شد موسسه هم نوا به سراغ اين موضوع دشوار رفت، مي‌گويد: «ما عاشق سال‌هاي مهم كودكي هستيم و فكر مي‌كنيم اين دوره خيلي كليدي است. اما تا وقتي ندانيم كودكان چگونه زندگي مي‌كنند نمي‌توانيم بر زندگي آنها اثر بگذاريم. تا وقتي ندانيم كجا هستيم، نمي‌توانيم كار خوب انجام دهيم و اين يك ضعف است. ما در زمينه دوران كودكي در ايران با فقر داده روبه‌رو هستيم.» او توضيح مي‌دهد كه جاي پژوهش‌هاي طولي درباره مطالعه دوره كودكي در ايران خالي بود و همين انگيزه‌اي شد براي آنكه «مطالعه كودكي در ايران» شايد چراغي باشد براي كساني كه مي‌خواهند كاري كنند.
خيران به ميدان آمدند
اما در شرايطي كه طرح‌هاي كوتاه‌مدت پژوهشي هم در ايران با دشواري‌هايي روبه رو است چگونه ايده اجراي يك طرح پژوهشي هشت ساله اجرايي شد؟ به گفته ترقي جاه خيلي‌ها در ابتداي كار توصيه كرده‌اند از اجراي طرح هشت ساله تحقيقاتي آن هم بدون حمايت ويژه و امكانات دولتي صرف نظر كنند چون نشدني است. اما چه شد كه آن توصيه‌ها خللي در شروع كار ايجاد نكرد؟ «ما از روز اول مي‌دانستيم كه با چالش‌هاي متعددي روبه رو مي‌شويم. از شيوه‌هاي تامين مالي گرفته تا فضاي سنتي حاكم بر طرح‌هاي پژوهشي در كشور. خيلي‌ها به ما مي‌گفتند اصلا مگر خانواده‌ها راضي مي‌شوند كه شما بخواهيد هشت سال با آنها در ارتباط باشيد و وارد خانه‌هاي شان شويد. ما براي رفع اين چالش‌ها دايما مطالعه مي‌كرديم تا به راهكار برسيم. » راهكارهايي كه منجر به آن شد تا به گفته او تمام بودجه اجراي اين طرح از سوي برخي خيران و مديران بخش خصوصي تامين شود و آنها به دولت نيازمند نباشند: «بسياري از آدم‌ها در بخش خصوصي ابتدا مي‌گفتند كودكي به وظايف ما ربطي ندارد. اما نكته كليدي براي ما اين بود كه با آدم‌ها از زاويه منطق خودشان گفت‌وگو كنيم. مثلا وقتي با يك مدير صنعتي روبه رو مي‌شديم به او توضيح مي‌داديم كه كمپاني «بوش» در آلمان مركز كودكي تاسيس كرده و چه خدماتي در اين حوزه ارايه مي‌كند. يا مستندات مربوط به شركت بويينگ را به آنها ارايه مي‌كرديم كه چگونه بخش عمده‌اي از بودجه اجتماعي‌شان براي بهبود كيفيت زندگي كودكان زير شش سال و افزايش آگاهي عمومي درباره دوره كودكي صرف مي‌كنند.» ترقي‌جاه مي‌گويد بر اثر همين شيوه از مذاكره‌ها بوده كه در نهايت سه گروه از مطالعه كودكي در ايران حمايت مالي كرده‌اند. گروه‌هايي كه اين حمايت را به نوعي در چارچوب «مسووليت اجتماعي»شان تعريف كرده‌اند و فعلا هم او تمايل ندارد نامي از آنها در رسانه‌ها مطرح شود.
ساختار مطالعه كودكي در ايران
اما مطالعه «كودكي در ايران» در پي مطالعه چه چيزي است؟ و با چه شاخص‌هايي مراحل رشد كودكان را مي‌سنجد؟ طراحي چارچوب اين مطالعه مبتني بر ويژگي‌هاي فرهنگي و اجتماعي ايران انجام شده است. با اين حال مطالعه تجربه مطالعات مشابه در كشورهاي آلمان (NEPS)، استراليا (LSAC) و... از جمله اقداماتي بوده تا چارچوب علمي مطالعه قابل اتكا باشد. مونا مهديان، كارشناس ارشد روانشناسي تربيتي و مدير داخلي اين طرح مطالعاتي به «اعتماد» مي‌گويد: «طرح در دو بخش ارزيابي كودكان در ساحت‌هاي مختلف رشدي و سنجش محيط‌هاي موثر بر رشد، تدوين شده و ٥٠٠ كودك از پنج شهر تهران، مشهد، زرند، بندرعباس و تبريز براي اين مطالعه انتخاب شده‌اند.» مهديان درباره دليل انتخاب اين پنج شهر مي‌گويد: «تهران هم به عنوان پايتخت و هم به عنوان شهري كه ميزبان اقوام مختلف است؛ اهميت دارد. تبريز به دليل دو زبانه بودن مردم اين شهر انتخاب شد، بندرعباس از اين نظر كه جزو مناطق نيمه محروم دسته‌بندي مي‌شود حايز اهميت بود، مشهد به عنوان قطب مذهبي و زرند در استان كرمان به دليل اشتراكش با يكي ديگر از طرح‌هاي موسسه انتخاب شدند.»
كودكان از خانواده‌هايي متعلق به طبقات مختلف اجتماعي و اقتصادي، داراي پراكندگي جغرافيايي محل سكونت و به صورت تصادفي انتخاب شده‌اند. اين طرح در چند موج تحقيقاتي انجام مي‌شود و بر اساس آن آزمون‌گران كه از نيروهاي آموزش ديده بومي هر شهر هستند به منزل كودكان مي‌روند و شاخص‌هاي مختلف رشد كودكان را در چند ساحت مي‌سنجند. مهديان از چالش‌هاي طرح مي‌گويد: «اقناع كردن خانواده‌ها براي اينكه رضايت دهند آزمون‌گران ما هشت سال با آنها در ارتباط باشند و سالي چند بار به خانه آنها بروند ساده نبود و ساعت‌ها مذاكره و تعامل لازم بود تا اعتماد متقابل شكل بگيرد.» در اين تحقيق مولفه‌هاي مختلفي در ساحت‌هاي شناختي، اجتماعي هيجاني، معنوي، جسمي و سلامت، فرهنگ، اقتصادي و زيست‌محيطي در چند موج مطالعه مي‌شود. به گفته مهديان فعلا موسسه همنوا بخشي از داده‌هاي موج‌هاي اول و دوم تحقيق را تحليل كرده است: «از ابتدا سعي نكرديم كل داده‌ها را تحليل كنيم. بسته به نيازهاي علمي داده‌هاي مرتبط با آن تحليل مي‌شود. اما اگر پژوهشگران براي مقاله‌هاي علمي پژوهشي و طرح‌هاي تحقيقاتي‌شان به اطلاعات اين مطالعه نياز داشته باشند مي‌توانند با ذكر منبع و به صورت رايگان از آن استفاده كنند.»
پيامي به خانواده‌هاي ايراني
هر چند هنوز بخش زيادي از داده‌هاي اين مطالعه تحليل نشده‌اند اما تحليل‌هاي به دست آمده از دو موج اول تحقيق هم مي‌تواند براي خانواده‌ها و سياستگذاران قابل تامل باشد. براي نمونه در موج دوم توليد داده كه از پاييز ١٣٩٤ تا بهار سال ١٣٩٥ به انجام رسيد، شده در گروه پيش‌دبستان متغيرهاي مهارت‌هاي سواد اوليه، مفاهيم رياضي، زبان خارجه، رفتارهاي يادگيري، مهارت‌هاي حركتي بنيادي، فعاليت بدني، خودكنترلي، احساس ديني، باور سواد والدين، فعاليت‌هاي سواد خانواده، و علاقه كودك به خواندن و در گروه دانش‌آموزان پايه اول متغيرهاي فناوري اطلاعات و ارتباطات (فاوا)، پيشرفت تحصيلي دروس اصلي (فارسي، علوم و رياضي)، رفتارهاي يادگيري، احساس ديني، و خودكنترلي اندازه‌گيري شده است.
مونا مهديان درباره برخي از اين نتايج توضيح مي‌دهد: «برخي از داده‌ها برايم تامل‌برانگيز بود. مثلا در ساحت شناختي انتظار مي‌رود كودك قبل از ورود به كلاس اول مهارت‌هاي سواد اوليه مانند شمارش ساده و آشنايي با حروف را فرا گرفته باشد اما متوجه شديم بسياري از اين كودكان فاقد اين مهارت‌ها هستند. يا مثلا از والدين مي‌خواستيم براي‌مان ثبت كنند كودك آنها هر ربع ساعت يك بار با چه كسي بوده و چه كرده است. نكته اين بود كه كودكان كارهايي مانند ساخت كاردستي كه در رشدشان بسيار موثر است را بسيار كم انجام مي‌دهند.
يا كتابخواني مشاركتي والد و كودك درصد پاييني به خود اختصاص داده است.» اين كارشناس ارشد روانشناسي مي‌گويد اگر بخواهد درباره يافته‌هاي مبتني بر اين داده‌ها سخن بگويد حرف براي گفتن زياد است كه فرصتي ديگر مي‌طلبد اما يك نكته مهم را دوست دارد كه با خانواده‌ها در ميان بگذارد: «بيشتر از پيش مطمئن شدم سطح درآمد، تحصيلات، محل زندگي و... لزوما تاثير مستقيم و مثبتي بر رشد كودكان نمي‌گذارد. اما در مقابل نوع نگاه والد به فرزندش مي‌تواند خيلي اثرگذار باشد. والدين ما از روي حسن نيت دوست دارند به بچه‌ها ياد بدهند در حالي كه بچه‌ها نياز دارند خودشان تجربه كنند و زيستن را ياد بگيرند. »
از سال ١٣٩٢ موسسه آموزشي و پژوهشي همنوا با همكاري دانشگاه تربيت مدرس اجراي پروژه «مطالعه طولي رشد كودكان ايراني» را آغاز كردند. در اين طرح قرار است طي يك فرآيند هشت ساله تا سال ١٤٠٠ سير رشد ٥٠٠ كودك ايراني در پنج شهر ايران با ابزارهاي علمي مختلف سنجيده شود. در واقع «كودكي در ايران» نخستين مطالعه طولي رشد و تحول كودكان و نوجوانان ايراني است كه با هدف بررسي عميق و همه‌جانبه فرآيند رشد در دامنه سني ٤ تا ١٢ سال، واكاوي چگونگي تاثير عوامل فردي، خانوادگي و آموزشي بر حيطه‌ها و ساحت‌هاي مختلف تحول و نيز بررسي محيط‌هاي يادگيري كودكان انجام مي‌شود. حالا در ميانه اجراي اين طرح دشوار و زمانبر، «اعتماد» براي نخستين‌بار درباره جزييات اجراي طرح و برخي يافته‌هاي موج اول و دوم تحقيقات گزارش مي‌دهد.
براي آنكه خانواده‌هاي ايراني با خطاهاي راهبردي در فرآيند رشد كودكان آشنا شوند، برخي از يافته‌هاي اين طرح مطالعاتي در قالب اينفوگرافيك پيش روي شما است.
امين شول سيرجاني
- 9
- 3
