دفاع مشروع و شرایط آن چیست؟

از انواع موانع مسئولیت کیفری میتوان به دفاع مشروع اشاره کرد

دفاع مشروع

از انواع موانع مسئولیت کیفری میتوان به دفاع مشروع اشاره کرد که قانون مجازات اسلامی ایران و قوانین جزایی کشورهای دیگر، به جز فقه اسلام به آن پرداخته است. از تحقق دفاع مشروع می توان بعنوان یکی از علل مقابله با جرم اشاره کرد که به شرایط خاصی نیاز دارد که در قانون مجازات اسلامی مصوب سال ۹۲ این موضوع شامل تغییراتی شده است.

در قانون مجازات اسلامی به تعریف دفاع مشروع پرداخته نشده و بیشتر تأکید این قانون، بر ذکر مصادیق و موارد آن است. دفاع مشروع به حقی گفته میشود که حقوق کیفری برای اشخاص در مورد دفاع از خود یا سایر افراد در هنگام حمله ی افراد دیگر قائل شده است. وقتی دفاع مشروع کاربرد دارد که هیچ راه دیگری غیراز ارتکاب جرم  به منظور دفع خطر امکان پذیر نباشد. مدافع در چنین شرایطی نه مجازات و تعقیب می شود و نه خساراتی را تضمین می کند که مسبب آن است. در تمامی نظام های حقوقی، دفاع مشروع اصلی، قابل پذیرش است. با این که اختلافات زیادی درخصوص منشا پیدایش این حق وجود دارد ولی شرایط آن در تمامی نظام های حقوقی با اختلاف جزیی، یکسان است.

البته باید شرایط و خصوصیات و ویژگی هایی درمورد دفاع مشروع وجود داشته باشد تا بتوان آن عمل و دفاع را موجه دانست و بدین طریق مجازات نشد. فرض کنید چند نفر، شخصی را ربودند یا آن شخص با افرادی مانند سارق و مهاجم روبرو شد و نتوانست در آن هنگام به قوای دولتی متوسل شود، در این زمان می تواند از خودش به منظور حفظ امنیت دربرابر تجاوز، دفاع کند؛ همچنین باید توانایی اثبات شرایط قانونی دفاع را داشته باشد. بدین دلیل باید بتواند اثبات کند تا اولاً جان خودش را با تمسک به آن دفاع، نجات دهد و ثانیاً بتواند در روز محاکمه، دادگاه را قانع کند، ثالثاً برای چنین دفاعی، مجازات نشود.

از تحقق دفاع مشروع می توان بعنوان یکی از علل مقابله با جرم اشاره کرد

علل موجهه ارتکاب جرم

علل موجهه یعنی وصف مجرمانه جرم با تحقق آن ها از بین می رود؛ درواقع عملی که بطور معمول به عنوان جرم شناخته میشود، در شرایط خاص، عنوان جرم را در نظر قانونگذار ندارد و بخاطر این که یک عمل موجه محسوب میشود از این رو مرتکب، تعقیب نمیشود. این امر دربرگیرنده ی مواردی همچون اجبار، اکراه، دفاع مشروع و امر آمر قانونی میشود که از دلایل موجهه جرم به شمار می رود. گاهی وقت ها انجام عملی که در برخی موارد به عنوان جرم شناخته می شود با احراز شرایطی همچون صدور دستور از ناحیه مقام صلاحیت دار ، قانونی بودن امر آمر صلاحیت دار و الزام مأمور به اجرای دستور قانونی مقام صلاحیت دار موجه میشود. دفاع مشروع علاوه بر موارد مذکور از دیگر مصادیق علل موجهه جرم میباشد ، زیرا هرموقع به کسی بطور ناحق، حمله شود و او برای دفاع از خود مرتکب جرم قرار گیرد در نتیجه عمل وی با وجود شرایط، مشروع و موجه میشود و او را مجازات نمیکنند. در حقیقت ، چنین تعرضی باید از شرایطی برخوردار باشد که عمل انجام شده به عنوان جرم محسوب نشود.

توجیح حقوقی دفاع مشروع

حقوقدانان دو نظرکلی را به منظور توجیح دفاع مشروع درنظر گرفته اند که اساس دفاع، لازمه ی این دو نظر میباشد که نظر اول، اجبار است و نظر دوم، اجرای حق یا انجام تکلیف می باشد.

>> نظریه ی اجبار:

عمـل انـجام شده در حین دفاع مشروع طبق نظریه ی اجبـار، جرم محسوب میشود ولی این جرم غیر قابل مجازات است. مدعیان این عقیده می گویند که آزادی اراده با تـهاجم غیر مشروع از بین میرود و جرم براساس اغتشاشات ارادی صورت می گیرد. به بیانی دیگر، جرم در اثر غـریزه ی حفظ(( من)) بوجود می آید و اراده ی انسان در انجام آن بی تاثیر است، بدین دلیل که انسان در اثر جبر ناشی از تجاوز غیر مشروع، مرتکب جرم میشود.

>> نظریه ی اجرای حق و انجام تکلیف:

شخص در دفاع مشروع طبق نظریه ی دوم، حقی را اجرا می کند وحتی گاهی وقت ها به منظور اجرای عدالت، تکلیف خود را انجام می دهد. بنابر این دفاع مشروع در این باره به عنوان جرم محسوب نمیشود که برای آن مجازاتی درنظر بگیرند.

شرایط دفاع مشروع

درصورتی، فرد، مرتکب مجازات نمیشود که همه ی شرایط دفاع مشروع را داشته باشد که این شرایط عبارتست از:

> رفتار مرتکب شونده به منظور دفاع از خود، ضرورت داشته باشد و قادر به دفع خطر بدون آن نباشد.

> از جمله علایم دفاع مستند می توان به ترس و بیم عقلایی یا نشانه های معقول اشاره کرد . 

> وقتی که شخص در زمان خطر و تجاوز برای دفاع از خود، اقدام آگاهانه ای انجام دهد و از شخص دیگری کمک نگیرد.

> عملا نتواند در آن زمان به قوای دولتی متوسل شود یا برای این که تجاوز و خطر دفع شود مداخله ی دولت، بی تاثیر باشد .

دیه در دفاع مشروع ، پرداخت نمی شود مگر در شرایطی که فرد دیوانه باشد

در صورتی که تمام شرایط مذکور را داشته باشد، دفاع مشروع است و مورد مجازات قرار نمی گیرد. دیه در دفاع مشروع ، پرداخت نمی شود مگر در شرایطی که دیوانه بودن مهاجم اثبات شده باشد که باید دیه از طریق بیت المال پرداخته شود . 

لزوم وجود تجاوز یا خطر

تجاوز یا خطر، شرط تحقق دفاع مشروع میباشد و دلیل دیگر این که شخص، نزدیک بودن خطر را حس کند. بنابراین در صورت تهدید شخصی توسط شخص دیگر اگر اقدام خاصی انجام ندهد، وی را میکشند ونمیتوان موضوع دفاع مشروع را اثبات کرد. یکی دیگر از موارد مورد توجه در تعریف دفاع مشروع اینست که دفاع مشروع طبق قانون، بطور عادی و معمول به عنوان جرم شناخته میشود. به عنوان مثال این رفتار باعث میشود که به فرد، آسیب جسمانی وارد شود. ولی طبق گفته ی قانونگذار، اگر تمام شرایط فراهم باشد، این رفتار جرم نیست.

تناسب عمل دفاعی

عمل دفاعی باید متناسب با تجاوز و خطر باشد و مدافع، این حق را ندارد که برای دفع خطر از هر نیرویی به هر اندازه ای استفاده کند. این عمل، زمانی که برای دفع خطر از کم ترین مقدار زور  و قدرت لازم و کافی استفاده شود، مناسب است. بیانات فقها درباره تناسب اینست که انسان مجاز است که با تمام توانش از نفس، مال و ناموس خود دفاع کند ولی باید به عمل آسان تر بسنده کند. دو نـظریه درخصوص شرط تنـاسب عمل دفاعی وجود دارد. نخستین نظریه، تناسب نام دارد که درواقع همان تناسب در وسیله میباشد و معیار تناسب مطابق با نظریه ی دیگر،  تساوی زیان وارده از سوی متجاوز و مدافع است.

در زمان انجام عمل دفاعی، مدافع باید شرایطی را داشته باشد که از این شرایط می توان به ضرورت عمل دفاعی و همچنین، عدم مجاز بودن مدافع برای دفاع از خود با استفاده از هرگونه نیرو به هر اندازه ای اشاره کرد. البته مدافع طبق منابع فقهی می تواند هر وسیله ای که انتظار دفع تجاوز به آن وجود دارد را انتخاب کند. کاربرد خشونت در دفاع مشروع بمنظور دفاع از خود، غیر اختیاریست و در واقع غیر از توسل به آن چاره ای نیست و علاوه بر این واکنشی به صورت دفاعی انجام می شود و خشونتی فراتر از اینها میباشد که کاملاً قانونی و مشروع است. دفاع مشروع که در حقوق جزایی بسیاری ازکشورها قانونیست، درحقیقت به حقی گفته میشود که انسان، بطور ذاتی و طبیعی از آن برخوردار است. بدین ترتیب دفاع مشروع در شرع مقدس اسلام و فقه اسلامی به رسمیت شناخته میشود و به روشنی، شرایط آن تعيين شده است.

قتل در مقام دفاع از دیگران

گاهی وقت ها در مقام دفاع مشروع، قتل از جانب دیگران اتفاق می افتد، ولی در صورتی قتل از جانب دیگران در مقام دفاع مشروع موجه است که یکی از شرایط زیر را دارد باشد:

- درصورتی که دفاع شونده از نزدیکان دفاع کننده باشد.

- دفاع کننده ، مسئولیت دفاع از وی( دفاع شونده) را برعهده بگیرد.

- دفاع شونده توانایی دفاع از خود را نداشته باشد.

- دفاع شونده، درخواست کمک از دیگران داشته باشد یا در شرایطی باشد که نتواند از دیگران کمک بگیرد.

تجاوز یا خطر، شرط تحقق دفاع مشروع میباشد

گردآوری: بخش جامعه سرپوش