ماه عسل، یک «گاسیپ» رسانه ای؟!

زمانی که «ماه عسل» برای اولین بار روی آنتن رفت، برخلاف برنامه های معمول تاک شو و گفت وگومحور که بر ستارگان تمرکز دارند، به سراغ مخاطبان معمولی و مردم معمولی رفت تا زندگی آنان را برای سایرین به نمایش درآورد. افرادی که در زندگی عادی به حاشیه رانده شده اند و کسی آن ها را نمی بیند. داستان هایی که در اطراف ما رخ می دهند و ما به آن ها توجهی نمی کنیم، در این برنامه برملا می شوند. در چشم ها اشک می آورند و بر لب ها لبخند می نشانند. 

کارناوال رسانهدر این برنامه با دعوت از افرادی که دست به اهدای عضو می زنند یا کارهای خیر و بدون مزد انجام می دهند، کارهای نیک ترویج می شوند. ترویج حس امید به زندگی در افرادی که با وجود نقص عضو هم چنان به زندگی خود ادامه می دهند یا با یافتن سایر استعدادهای خود به زندگی شان معنا می دهند، از دیگر ویژگی های این برنامه است. نشان دادن افرادی که پس از سال ها قهر و کینه آشتی را ترجیح می دهند، یا تشویق به عفو و انصراف از قصاص که زندگی را به انسانی می بخشد، از کارکردهای مثبت ماه عسل برای مخاطبان است. تا زمانی که…

تلویزیون از پرمخاطب ترین رسانه های جهان است. دست اندرکاران تلویزیون و رسانه ها هستند که تعیین می کنند رویدادهای خام اجتماعی را چگونه در گفتمان رمزگذاری و در صفحه شیشه ای نمایان کنند. بنابراین آن چه مخاطب با آن مواجه می شود، رویداد خام اجتماعی نیست، بلکه رویدادی است که توسط رسانه دستکاری شده است و در دسترس او قرار گرفته است. رسانه هیچ گاه بی طرف نیست.

قرائتی از رسانه به مخاطبان ارائه می شود و مخاطبان با توجه به طبقه، جنسیت و قومیت خود، برداشتی متفاوت از آن چه عرضه شده است، دارند. جان استوری در «مطالعات فرهنگی درباره فرهنگ عامه» اشاره کرده است که تماشای تلویزیون هیچ گاه برابر با رشته ای از کنش های تفسیری نیست، بلکه بیش از هر چیز نوعی رفتار اجتماعی است. زندگی روزمره کنش گران را می توان با تماشای تلویزیون تفسیر کرد. 

تلویزیون شرایط تجمع اعضای خانواده در کنار یکدیگر و گفت و گو و مباحثه را با اعضای جامعه فراهم می کند. از ویژگی های برنامه های عامه پسند ایجاد هم دلی در مخاطبان است. به تصویر کشیدن افرادی که هر روز در میان مردم زندگی می کنند و ارائه داستان هایی «مایی» درباره انسان های معمولی برای مخاطبان جذاب است. این جاست که انسان ها مهم می شوند و همه می شوند «سلبریتی».

صنعت فرهنگ، صنعت تولید محصولات فرهنگی، صنعت رسانه، صنعت ارائه کالای فرهنگی، همچون برنامه های تلویزیونی است. در این صنعت تلاش می شود تا آن چه مخاطبان عمومی و گسترده دارد، با هدف اقناع و پذیرش ارزش های موجود عرضه شود. مخاطب با تصور تماشای برنامه تلویزیونی پای گیرنده خود می نشیند، غافل از این که تنها در برابر ارزش هایی موجه و پذیرفته شده سر خم کرده است.

در تماشای تلویزیون همه یکدست هستند. متمول و تهی دست، از همه طبقات در مقابل صفحه رنگارنگ تلویزیون نشسته و به تماشای برنامه موردنظر خود می پردازند، تفاوت ها فراموش می شود و همه یکسان می شوند.

همه این ها گفته شد تا تحلیلی از برنامه ماه عسل ارائه شود؛ برنامه ای پرمخاطب که هر سال ماه رمضان، پیش از افطار خوراک معده های گرسنه روزه داران می شود. این برنامه چنان که گفته شد، با اهداف نیک روی کار آمد. افراد به حاشیه رانده شده، نوع دوستی و عفو. اما به مرور «اسپانسرها» و حقوق های نجومی روی خود را نشان دادند. مهمانان برنامه گویی ماه ها خود را برای نمایش یک شبه خود آماده کرده اند، پرده ها کنار می روند و بازی احساسات شروع می شود. یکی از کارکردهای رئالیسم عاطفی برنامه های پرمخاطب تلویزیونی نیز همین است. گفت وگو و درگیری در حسی کارناوال گونه که دیگر در آن نمی توان مرز خیال و واقعیت را تشخیص داد. احساس، همه چیز را دربر می گیرد. حال ارزش هایی که نیاز به ترویج دارند، رخ می نمایند، دیگر مخاطب جذب شده است، هرچه را که به خوردش دهند، می پذیرد.

این جا ایدئولوژی می آید و بازیگر اصلی صحنه نمایش می شود. احساس از مخاطب و خوراک از رسانه. انسان ها مطابق با تمایل ذاتی خود برای بازی با احساسات خود در مقابل تلویزیون می نشینند و همچون «گاسیپ هایی» که از این و آن می شنوند، داستان های هیجان انگیز زندگی دیگران را می شنوند. این برنامه سیاسی نیست، اما هست. مردم! اگر اوضاع اقتصادی تان خراب است، نگاهی به زندگی یک نجار بیندازید که هم چنان با شادی روزی خود را به دست می آورد. 

اقتصاد خراب جزئی از زندگی ماست که باید با آن کنار بیاییم، پس بیایید تمرین کنیم تا با آن کنار بیاییم. اگر فردی با سختی ها و مشکلات فراوان اجتماعی و اقتصادی زندگی می کند، پس از تعریف داستان سوزناک زندگی خود، تکه تکه کردن قلب مخاطبان، لبخند بر لب می زند و می گوید راضی ام. این تقدیر من بوده است. بسط رضایت از زندگی پوچ، تقدیرگرایی و نادیده گرفتن عناصر کلان در سختی های زندگی فردی باعث می شود مخاطب ماه عسل، قدر نعمت بداند و دست از ناشکری بردارد.

کارناوال رسانهماه عسل امسال، در یکی از ناب ترین حرکات خود، مردی را که «شیطنت» کرده، با همسر سابقش آشتی می دهد. امری خیرخواهانه که توجه مخاطبان رقیق القلب را به خود جلب می کند. زن مهمان پس از اعلام علت طلاق از همسرش، این صحبت مرد را می شنود: «شیطنت هایی کردم که در هر زندگی باشد، پایه های زندگی را سست می کند.» مطابق با آن چه در رسانه نمایش داده شده است، شیطنت عامل جدایی این زوج است. شیطنت نامی مستعار است که به خیانت داده شده است. 

نمایش عمومی مردی که به همسرش خیانت کرده است و عفو و بخشش زن در رسانه. در مجموع اقدام های خیرخواهانه این برنامه برای برانگیختن احساسات مخاطبان است. استفاده از واژه مرد برای زنان توانمند از دیگر ویژگی های این برنامه در سری جدید خود است، زمانی که مجری برنامه، زنان را همچون مرد توانا می خواند.

با توجه به انتقادات موجود به این برنامه، تلاش ایدئولوژیک برای اقناع مخاطبان، نواقص محتوایی و… می توان بازنمود این خلأها را در شبکه های اجتماعی مشاهده کرد. چنان چه قرائت های مختلف از رسانه، توسط مخاطبان رسانه متفاوت است. مخاطب رسانه منفعل نیست و به گونه های مختلف به رسانه واکنش نشان می دهد. رمزگشایی مخاطبان از آن چه به آن ها ارائه می شود، در یک تقسیم بندی (همان)، به سه دسته تقسیم می شود: مسلط، جرح و تعدیل شده و تقابل جو. این جا نقش مخاطب و گزینش او پررنگ می شود. پذیرش آن چه به او ارائه می شود، بدون انتقاد، تغییر پیام مطابق با منافع خود یا تقابل با آن چه به او عرضه شده است.

فراهم آمدن فضایی برای بحث و گفت وگو درباره موضوعات طرح شده برای کاربران شبکه های مجازی امکان شکل گیری رمزگشایی تقابل جو را بیش از پیش فراهم می کند. آیا صحیح است مردی را که خیانت کرده است، ببخشیم؟ یا کاربرد واژه مرد برای زنی توانا جایز است؟

پیدایی این بحث که زن نباید لزوما مرد باشد تا قدرتمند باشد، این حساسیت جنسیتی را در مخاطبان ایجاد می کند که گوش به زنگ باشند تا به عنوان انسان از حق انسانی خود دفاع کرده و با تلاش برای ابراز وجود، صدای خود را با رسانه های مختلف به گوش سازندگان برنامه برسانند. شیرزن، یا زنی که همچون مرد می تواند زندگی خود را اداره کند، جز تضعیف ماهیت واقعی زنانگی معنایی دربر ندارد. شیر که به عنوان عنصری قدرتمند و درنهایت مردانه شناخته می شود، زمانی برای یک زن به کار می رود که بتواند قدرتی مردانه در خود به نمایش بگذارد. 

چنان که در فرهنگ عامه، زنان همچون گل و حیوانات اهلی، نرم و لطیف و آرام شناخته شده اند، بنابراین برچسب های جنسیتی که در برنامه هایی همچون ماه عسل یا سایر برنامه های مشابه به علت کورجنسی تهیه کنندگان آن ها به کار برده می شوند، دارای سویه های مثبت و منفی هستند. مثبت به دلیل ایجاد موج های نارضایتی در میان مخاطبان آگاه و تقابل جو، در کنار سویه منفی پذیرش بی چون وچرا توسط مخاطبان ناآگاه.

اشتباهات صورت گرفته در رسانه ملی، چه در ماه عسل، چه در برنامه های مشابه این فرصت را فراهم می کند تا به برخی از واژگانی که نیاز به حذف شدن در ادبیات و گفتمان هرروزه دارند، اشاره کنیم:

ترشیده: لفظ ترشیده که عمدتا برای زنان به کار می رود، مربوط به دخترانی است که سن ازدواج آن ها مطابق با رسم های معمول جامعه گذشته است. این لفظ بارها در رسانه ملی به کار برده شده است.

خاله زنک: این لفظ به افرادی اطلاق می شود که بیشتر زمان خود را به غیبت و صحبت درباره دیگر افراد می گذرانند. هم چنان زنان به علت داشتن اوقات بیشتری برای صحبت کردن با این لفظ شناخته می شوند.

نامرد: نامرد یعنی کسی که زن است. کسی که بزدل و خیانت کار است. این لفظ نیز در رسانه بارها مشاهده شده است.

مردافکن: مردافکن کاری دشوار است که هرکسی توانایی انجام دادن آن را ندارد. کاری آن قدر دشوار که حتی مردان را نیز از پا می اندازد. چون مردان همواره تواناتر از زنان تلقی شده اند.

کارناوال رسانههم چنین ضرب المثل هایی نیز که مصادیق جنسیتی دارند، در گفت وگوی هرروزه ما و در رسانه بازتولید می شوند. همچون:

زن و شوهر دعوا کنند، ابلهان باور کنند: در این ضرب المثل هنگامی که زن مورد خشونت قرار گرفته است و دارای اختلاف با همسر خود است، هم چنان به سازگاری با شوهر تشویق می شود، چراکه دعوا نمک زندگی است.

عروس بلد نیست برقصد، می گوید زمین کج است: این ضرب المثل به ناتوانی زن در انجام وظیفه خود اشاره دارد.

مادر را ببین و دختر را بگیر: گرفتن دختر یکی از متداول ترین اشتباهاتی است که افراد هرروز به کار می برند. در این لفظ زن وسیله ای است که باید توسط مرد خریداری شود و در تملک او درآید.

از دیگر ضرب المثل های این چنینی می توان به این موارد اشاره کرد:

خواب زن چپ است، مرده و قولش، همسایه ها یاری کنید تا من شوهرداری کنم و امثالهم.

این ضرب المثل ها، اصطلاحات و واژگان روزمره، به ما توانایی زبان را نشان می دهند. زبان چنان قدرتمند است که می تواند اذهان را شکل دهد و در خدمت قدرت به کار رود؛ بنابراین زبان خنثی نیست. زبان در خدمت قدرت است. قدرت نیز با استفاده از دانشی که دارد، حقیقتی را تولید می کند و آن را برای مردم بدیهی می کند. این زبان با رسانه بازتولید می شود و در جامعه بسط می یابد. این چرخه باطل باعث می شود توجه ما به اعمال هرروزه مان بیشتر جلب شود. به آن چه می بینیم و می شنویم و می گوییم بیشتر توجه کنیم، و روحیه انتقادی را در خود پرورش دهیم.

تلویزیون به عنوان رسانه ای قدرتمند، با به کارگیری سیاست های کورجنس یا جنس گرا به بازتولید نظام های نابرابر زبانی می پردازد. برای همین ضرورت حضور زنان (البته زنانی که مطالعه کافی درخصوص محتوای رسانه ای و جامعه شناختی دارند) در پست های مدیریتی رسانه، در نظارت برنامه های رسانه و تولید محتوا، احساس می شود.

برنامه هایی همچون ماه عسل، خندوانه یا دورهمی که در ساعات پرمخاطب نمایش داده می شوند، تاثیر بسیاری در جهت دهی ذهنی به مخاطبان دارند. همان قدر که یک برنامه تلویزیونی می تواند در ساعات اوج مخاطب توجه را به «اختلال اتیسم» جلب کند و در این زمینه آگاهی بخشی کند، مسخره کردن مردی که حق طلاق را به زنان داده است، طرح خیانت مرد به زن به عنوان شیطنت و ساده انگاری آن، همه می توانند فرهنگ های غلط و نابرابر علیه زنان را تقویت کنند. درنهایت برنامه ماه عسل یک کارناوال رسانه ای است، برای آن که مخاطبانی که در ماه رمضان بیش از ماه های دیگر درگیر احساسات و معنویات هستند، سرگرم شوند. ماه عسل یک «گاسیپ» رسانه ای است برای نشاندن مخاطب پای صفحه تلویزیون به هر قیمتی. به قیمت فرهنگ سازی، فراموشی و شنیدن داستان های مهیج برای بازگویی آن در اتوبوس.