فیلترینگ انحصاری

فیلترینگ در کشور ما موضوع جدیدي نیست و بارها و بارها این اتفاق برای شبکه‌های مجازی و اپلیکیشن‌های اینترنتی که عضو آن هستیم، افتاده است و هر بار ما جای جدیدي برای ارتباط مجازی پیدا کرده‌ایم. این روز‌ها در مترو، تاکسی و حتی گروه‌های خانوادگی بحث فیلترینگ تلگرام و اینستاگرام است؛ انگار که نسل جدید و قدیم به یک وجه مشترک رسیده باشند و برای یک موضوع مشترک حرف داشته باشند. در این پرونده تلاش شده تا به این پرسش جواب داده شود که آیا هر گاه دولت عزم فیلترینگ کند، می‌تواند شبکه‌های اجتماعی و اپلیکیشن‌ها را فیلتر کند؟

راه فرار

اما نباید از یاد برد اگر فیلترینگ وجود دارد، راه‌هايی برای گریز از فیلترینگ نیز به‌کرات دیده می‌شود؛ وی‌پی‌ان و فیلترشکن‌ها از این دست موارد هستند. چرا که اگر قانونی برای فیلترینگ داریم، قانون دسترسی آزاد به اطلاعات را هم داریم به گونه‌ای که مردم استفاده از فضای مجازی را جزیی از دسترسی آزاد به اطلاعات و حقوق خود می‌دانند. به گونه‌ای که با فیلترشدن شبکه یا اپلیکیشن‌ها احساس می‌کنند حق خود را از دست داده‌اند و به آنها ظلم شده است. انگار که به نوعی تناقض رسیده و ندانند پذیرای کدام‌یک از قوانین باشند؛ اما آیا قانون راه‌حل است؟

تناقض دو قانون

اما نباید از یاد برد در منشور حقوق شهروندی و در بند (ح) مواد ۳۳ تا ۳۵ به بحث حق دسترسی به فضای مجازی پرداخته شده است. مطابق ماده ۳۳ و در آخر آن «ایجاد هرگونه محدودیت (مانند فیلترینگ، پارازیت، کاهش سرعت یا قطعی شبکه) بدون مستند قانونی صریح ممنوع است. از سوی دیگر مطابق قانون جرایم رایانه‌ای و ماده ۲۲ آن کارگروهی تحت عنوان (کارگروه تعیین مصادیق مجرمانه) در قوه قضائیه با حضور وزرا و نمایندگان دستگاه‌ها و قوای مختلف تشکیل شده است که در موارد مختلف اجازه محدودیت و پالایش (فیلتر) را در حوزه‌های مختلف مانند مسائل اخلاقی، امنیتی، علیه مقدسات و... دارند؛ به نوعی که در تناقض با آزادی بیان است.

بیکاری به جای اشتغالزایی

به نظر می‌رسد که دولت به جای آن‌که مدیریت فضای مجازی را در دست بگیرد، سهل‌ترین راه را در پیش گرفته یعنی فیلتر‌کردن؛ این امر موجب بیکاری عده‌ای از کاربران فضای مجازی شده است. کسانی که با فیلترشدن اپلیکیشن‌ها کاسه چه کنم، چه کنم به دست گرفته‌اند و به دنبال راه‌حلی برای این موضوع هستند؛ چرا که با فیلترینگ دایمی، آنها به ‌طور کامل کسب‌و‌کار خود را از دست می‌دهند و به سمت ورشکستگی می‌روند حتی با وجود اپلیکیشن‌های دیگر و کوچ به آنها؛ به‌گونه‌ای که محمد آذری جهرمی در توییتی نوشت: «یکی از جهت‌گیری‌های دولت برای حل معضل # بیکاری، توسعه کسب و کارهای نوپا و تقویت فضای مجازی بوده و خواهد بود.

وظیفه دارم از صدها‌ هزار هموطن عزیزی که به دلیل شرایط اخیر متضرر شده‌اند، عذرخواهی کنم. با بازگشت آرامش، در حال مذاکره با شورای امنیت کشور برای رفع محدودیت‌ها هستیم» و از این طریق از کسانی که به کسب‌و‌کارشان خدشه وارد شد عذرخواهی کرد. در مورد اينكه آیا فیلترینگ به معنای انحصارطلبی دولت نیست؟ و یا آن‌که فیلترینگ خود‌خواسته را پیش بگیرد امری صحیح است، به گفت‌وگو با کارشناسان امر پرداختیم.

پیشینه

پیچ و خم‌های فیلترینگ

اگرچه از‌ سال ١٣٧٢ اینترنت به صورت عمومی در دسترس همگان قرار گرفت اما آن ابتدای راه بود؛ چراکه با گذشت زمان دستخوش بسیاری از تغییر و تحولات قرار گرفت. در ابتدا ایمیل رونق زیادی داشت که به جای روز‌های انتظار و نامه نوشتن‌های پی‌درپی برای رسیدن به پاسخی به ایمیل بسنده می‌شد اما این موضوع هم دیری نپایید؛ چراکه در اواخر ٧٠ و اوایل دهه٨٠ یاهو مسنجر مورد توجه کاربران اینترنتی قرار گرفت. کاربرانی که ابتدا با کوچ به یاهو مسنجر از آن استفاده علمی می‌کردند اما پس از چندی به مکانی برای بحث‌های روزانه تبدیل شد.

کاربران هم در قید و بند برنامه‌های جدید نبودند، اما فیس‌بوک و توییتر موج جدیدی از اظهارنظرات را میان مردم به راه انداخت. مردمی که در ‌سال ٨٨ از فیس‌بوک و توییتر برای رسیدن به مقاصد سیاسی خود از آن بهره جستند. برای همین بود که دولت به فیلترکردن آنها اقدام کرد، اما با فیلترشدن این برنامه‌ها مردم به سرزمین جدیدی کوچ کردند، انگار که در پی یافتن چیز‌های کشف‌نشده باشند. وی چت برنامه دیگری بود که از‌ سال ١٣٩٠ کاربران زیادی به خود اختصاص داد؛ گویی که مردم زندگی روزمره خود را فراموش کرده بودند و به زندگی مجازی روی آورده بودند، اما پس از دوسال عمر این برنامه نیز به سر آمد، اما این‌بار دلیل فیلترشدن وی چت فارغ از مسائل سیاسی بود و بیشتر مربوط به مسائل اجتماعی و حریم خصوصی افراد می‌شد، اما با فیلترشدنش مردم جزیره خود را ترک کردند و به برنامه‌های جدیدی چون وایبر، تلگرام و اینستاگرام روی آوردند. برنامه‌هایی که این روزها دوباره فیلتر شده‌اند.

نگاه کارشناس

فیلترینگ راه‌حل نیست

کامبیز نوروزی حقوقدان| اگر چه فیلترینگ فضای مجازی موافقان و مخالفانی را به دنبال دارد اما این موضوع برای خود پیوند‌های قانونی را به دنبال داشته است و از چشم‌های تیزبین دور نمانده است؛ اما چرایی و چگونگی فیلترینگ موضوعی است که این روزها توجه همه را به خود جلب کرده است. کامبیز نوروزی، حقوقدان در این زمینه معتقد است: «به ‌طور کلی قواعد حاکم بر انواع رسانه‌ها اعم از مکتوب و غیر مکتوب تابع اصل آزادی بیان است و در آزادی بیان ممنوع است مگر در مواردی خلاف ترویج اخلاق حسنه یا ترویج خشونت.»

این حقوقدان با اشاره به این‌که فیلترینگ سراسری نیز به نوعی سانسور محسوب می‌شود، پس باید از آن جلوگیری کرد، در این راستا ادامه داد: «سانسور به ‌طور سراسری قطعا مردود است. فیلترینگ نیز یک نوع سانسور است؛ بنابراین از نظر حقوقی فیلترینگ محض قانونی محسوب نمی‌شود.»

نوروزی ضمن انتقاد از فیلترینگ در کشور ما در این زمینه توضیح داد: « فیلترینگ مسأله جدیدی نیست اما اخیرا در مورد تلگرام مجددا مطرح شده، ما سال‌هاست که با مسأله فیلترینگ مواجهیم و بحث گسترده‌ای بوده که آیا اساسا کمیته تعیین مصاديق مجرمانه مجاز به فیلترینگ به نحو گسترده هست یا نه و من باور دارم نه تنها کمیته تعیین مصادیق مجرمانه حتی مجلس هم که حق قانونگذاری در همه امور کشور را دارد، مجاز به تصویب قانونی که به موجب آن سانسور به ‌طور سراسری اعمال شود، نيست.»

این حقوقدان با اشاره به این‌که برخی از کانال‌ها موجب ترویج خشونت می‌شوند اما قابلیت فیلترشدن را دارند در این زمینه توضیح داد: «البته لازم به ذکر است در برخی از شرایط اضطراری به نکاتی توجه کنیم؛ بعضی کانال‌ها رسما و عملا ترویج خشونت می‌کنند. ترویج خشونت نیز از استثنائات آزادی بیان به شمار می‌رود، این کانال‌ها هر چه هست قابل فیلترکردن است؛ اما باز هم فیلترینگ سراسری مشکل‌زاست.»

نوروزی ضمن یادآوری اتفاقات اخیر صرفا قانون را در این زمینه گره‌گشا نمی‌داند و بر این باور است: «اما ما باید به نکته اساسی‌تری توجه کنیم. اگر صرفا دنبال راه‌حل هستیم، هر گونه مشکلی که اخیرا به وجود آمده، به‌اصطلاح ناآرامی‌های پیش‌آمده در برخی از شهر‌ها، برای حل آن باید جدی‌تر و عمیق‌تر فکر کنیم؛ زیرا صرفا صحبت از قانون کاره‌گشا نیست.»

با توجه به فیلترشدن برخی از شبکه‌های مجازی باز هم شاهد حضور کاربران و به‌گونه‌ای دورزدن قانون هستیم؛ این حقوقدان در این زمینه ادامه داد: «مسأله این است که جامعه و نظام ما چه نسبتی با تکنولوژی جدید ارتباطات می‌خواهند برقرار کنند. تکنولوژی ارتباطات با پیشرفت‌های گسترده و عمیقی که داشته تقریبا غیر قابل مهار است. فیلترینگ هم نمی‌تواند موفقیت‌آمیز باشد کما این‌که در روز‌های اخیر شاهد بودیم با وجود این‌که تلگرام فیلتر بوده، تقریبا اکثر کاربر‌ها با استفاده از فیلترشکن همچنان از تلگرام استفاده می‌کنند.»

نوروزی با اشاره به این‌که رسانه‌های رسمی کشور به‌خصوص صداوسیما باید به گونه‌ای عمل کنند که یارای رقابت با رقبای بین‌المللی خود را داشته باشند، در این زمینه توضیح داد: «مسأله حایز اهمیت برای امنیت ملی کشور كه بسیار حیاتی است، این  است که فضای رسانه‌ای رسمی کشور بدون هر تعارض و بدون هر مجامله‌ای در نظام رسانه‌ای موجود جهان شکست خورده است. صداوسیما رقابت را به رقبای بین‌المللی خود کاملا باخته است پس این‌که سال‌هاست تصویری که مردم ایران از جامعه خود از طریق رسانه‌ها می‌گیرند، تاثیری نیست که صداوسیما نشان می‌دهد.»

این حقوقدان با اشاره به تسخیر رسانه‌های غیررسمی در این راستا توضیح داد: «رسانه‌های غیررسمی مانند پیام‌رسان‌ها بشدت فضای رسانه‌ای ایران را تسخیر کرده‌اند که این موارد ناشی از این است که در ایران چه در رادیو و تلویزیون و چه در مطبوعات و خبرگزاری‌ها شرایط کار حرفه‌ای و اصولی رسانه را از بین بردند.

اگر ما باید نگران فضای رسانه‌ای کشور باشیم که باید باشیم و اگر در جست‌و‌جوی این هستیم که فضای رسانه‌ای کشور در اختیار رسانه‌های رسمی قانونی کشور باید باشد که باید به آن بیندیشیم. در این صورت نباید به دنبال فیلترینگ باشیم راه‌حل این است که فضای آزادی رسانه‌ها تضمین شود و اصول حرفه‌ای کار رسانه‌ای به رسمیت شناخته شود؛ به‌خصوص سازمان صدا‌و‌سيما به دلیل گستردگی حوزه رسانه‌ای به نام تلویزیون بسیار مسئولیت سنگینی دارد که تا کنون به آن عمل نکرده است.»

نوروزی با اشاره به این‌که به تغییر نگاه رسانه‌ای در کشور نیازمندیم، در این زمینه یادآور شد: «تلویزیون باید انحصار داخل خود را بشکند و از اصول کار حرفه‌ای رسانه تبعیت و بی‌طرفی در رسانه را رعایت کند؛ صدا‌های مختلفی که در کشور وجود دارد و قانونی هستند باید از تلویزیون مجال حرف داشته باشند؛ در واقع مصونیت جامعه ایران در برابر رسانه‌هایی که در خارج از ایران منتشر می‌شوند و پیام‌رسان‌هایی که حرفه‌ای نیستند و گاهی اوقات مسئولیت‌های اخلاقی و قانونی را رعایت نمی‌کنند با فیلترینگ درست نمی‌شود؛ زیرا سال‌هاست تغییر نگاه رسانه‌ای در ایران به یک ضرورت حیاتی تبدیل شده است و روز‌به‌روز جدی‌تر و حیاتی‌تر می‌شود.»

این حقوقدان در خاتمه یادآور شد: «امید می‌رود زمانی مدیران ارشد کشور چه در دولت و چه در نهاد‌های دیگر مجلس و دستگاه قضائی اقدام به اصلاح این وضع کنند که فرصت وجود داشته باشد؛ امروز اگر شاهد این اعتراضاتیم به عقیده بنده این فضای رسانه‌ای محدود و ناتوان که به کشور تحمیل شده، بی‌تأثیر نبوده است. حتی اگر اکنون اراده وجود داشته باشد با تغییرات محدود ولی فوری هم تلویزیون می‌تواند تا اندازه‌ای این نقایص را جبران کند. مسأله فیلترینگ راه‌حل نیست و تجربه ٢٠‌سال گذشته که به‌تدریج اینترنت در کشور فراگیر شده نشان‌دهنده آن است که هیچ‌گاه فیلترینگ نمی‌تواند مانع دسترسی کاربران ایرانی به شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی و پیام‌رسان‌ها باشد.»

نگاه مخالف

فیلترینگ موجب بی‌اعتمادی می‌شود

بهروز گرانپایه، روزنامه‌نگار| اگر چه فیلترینگ فضای مجازی در زمان بحران موافقان و مخالفانی را به دنبال داشته، اما بهروز گرانپایه، روزنامه‌نگار اصلاح‌طلب در این زمینه معتقد است: «اگر چه در میان آزادی بیان و فیلترینگ تناقض وجود دارد اما قانون این اجازه را در همه امور به دولت نمی‌دهد که بخواهد آزادی بیان را محدود کند.»

این روزنامه‌نگار اصلاح‌طلب در این زمینه ادامه می‌دهد: «اما در وضعیت‌های اجتماعی ممکن است شرایطی پیش ‌آید که امنیت ملی یا مسائل عمومی که مطالبی قابل تفسیر است را زیر سوال برد و این بهانه را به دست دولت بدهد تا با استفاده از قدرت خود به فیلترینگ اقدام کند و محدودیت دسترسی به اطلاعات و آزادی بیان را به دنبال

داشته باشد.»

گرانپایه با اشاره به این‌که فیلترینگ در گذشته می‌توانست به صورت مفیدی عمل کند اما در جامعه کنونی موجب بی‌اعتمادی می‌شود، ادامه داد: «این موضوع و شیوه‌ها شاید در گذشته پاسخگو بود اما امروزه به دلیل رشد تکنولوژی ارتباطی و دانشی که در اختیار افراد قرار دارد حتی تنوع و تعدد مراکز اطلاع‌رسانی تا حد زیادی این شیوه را بی‌خاصیت و بی‌اثر کرده است؛ بنابراین تنها بدنامی را برای دولت به ‌دنبال دارد و باعث به‌وجود آمدن اختلالاتی در فرآیند اطلاع‌رسانی می‌شود.»

این روزنامه‌نگار در خاتمه اضافه کرد: «همین امر موجب بدبینی مردم و کاهش اعتماد جامعه نسبت به دستگاه‌های اجرایی و دولت می‌شود. زمانی که ما از فیلترینگ استفاده نکنیم، آگاهی‌بخشی و اطلاع‌رسانی صحیح جلوگیری از شایعات را بهتر می‌توانيم کنترل و مدیریت کنيم؛ زیرا فیلترینگ به پخش شایعات کمک می‌کند و باعث تشدید ناامنی‌های اجتماعی می‌شود و باعث سوق‌دادن جامعه به سمت کارهایی که به رسمیت شناخته نشده است، می‌شود که امکان سوءاستفاده برای کسانی که قصد اخلال دارند را فراهم می‌کند.»

نگاه موافق

برای هدف‌های صحیح فیلترینگ امری معقول است

فرشاد مهدی‌پور روزنامه‌نگار| اگر چه بسیاری بر این باورند که فیلترینگ و آزادی بیان در تناقض هستند اما فرشاد مهدی‌پور، روزنامه‌نگار بر این باور است: «آزادی بیان یک امر مطلق نیست. در نسبت با چنین موضوعی ابتدا باید بسنجیم که وضع به چه منوال است. می‌توانیم از رفتارهای رگلاتوری برای اداره وضع موجود و نظم اجتماعی استفاده کنیم یا نه. در نظر بگیرید ما هم اکنون ماشین‌ها را برای ورود به محدوده مرکزی شهر فیلتر می‌کنیم، تحت‌ عنوان طرح ترافیک.

طی این فرآیند تعدادی از ماشین‌ها حذف می‌شوند اما به واسطه حذف‌شدن ما می‌توانیم در شهر تردد کنیم، آلودگی هوا را کنترل کرده و اجازه می‌دهیم حمل‌ونقل شهری توسعه پیدا کند؛ بنابراین فیلترینگ یا هر گونه رگلاتوری که در این زمینه‌ها اعمال می‌شود، احتمالا نسبت به توانمندی برقراری انضباط اجتماعی، حفظ نظم و هماهنگی و وحدت ملی مفید واقع مي‌شوند.»

این روزنامه‌نگار اصولگرا فیلترینگ را امری قابل‌ توجیه دانست و در این زمینه توضیح داد: «ما در این برهه از زمان باید به شاخص‌ها و اهدافی که ما را به این اعمال ترغیب می‌کند، نظر داشته باشیم؛ زیرا زمانی که در شرایطی قرار می‌گیریم که نیازمند حفظ نظم عمومی هستیم، عملی چون فیلترینگ قابل‌توجیه است و بايد به آن توجه شود.» مهدی‌پور فیلترینگ را موضوعی روزمره می‌داند و در این زمینه معتقد است: «از دیگر سو می‌توانیم بگوییم فیلترینگ غلط است؟ خیر زیرا ما در خانواده، محل سکونت و روابط اجتماعی خود همه روابط را به ‌صورت اتوماتیک و غیرارادی فیلتر می‌کنیم و تنها به برخی از مقولات می‌پردازیم. بنابراین فیلترکردن را می‌توان بحثی روزمره دانست.

به همین جهت نمی‌توان آن را غلط تلقی و این باور را دنبال کرد که هیچ چیزی نباید فیلتر شود.» این روزنامه‌نگار اصولگرا در خاتمه هدف‌گذاری صحیح را عامل اصلی فیلترینگ می‌داند و می‌گوید: «هدف‌گذاری موجود برای هر فیلترینگی معنادار است که می‌تواند درست یا غلط باشد؛ زیرا با نگاهی به سایر کشور‌های جهان پورنوگرافی را فیلتر می‌کنند و با عاملان و توسعه‌دهندگان آن برخورد می‌شود یا متقلبانی که حق کپی‌رایت را رعایت نمی‌کنند با آنها برخورد می‌شود. پس نسبت به هدفی که وجود دارد، فیلترینگ امر معقولی است و بنا بر هدف‌گذاری از پیش تعیین شده می‌تواند صحیح یا غلط باشد.»

تجربه دیگران

نگاهی به فیلترینگ در کشور‌های دیگر

با نگاهی به کشور‌های دیگر درمی‌یابیم که تنها کشور ما نیست که اقدام به فیلترکردن شبکه‌ها و برنامه‌های مجازی می‌کند، بلکه این موضوع در جای‌جای دنیا مرسوم است و بنا به دلایل مالی، سیاسی و امنیتی کشور سبب فیلترینگ نرم‌افزارها و اپلیکیشن‌هایی می‌شود.

چین

اگرچه وایبر ازجمله اپلیکیشین‌های محبوب در جهان به شمار می‌آید، اما Kakao Talk و Line نیز از اقبال خوبی برخوردار بوده‌اند و مورد استقبال کاربران آسیایی قرار گرفته‌اند، اما مدت زمانی در چین استفاده از این اپلیکیشین‌ها دشوار شده بود، اما باید در نظر داشت که تا قبل از آن دولت چین اعلام کرده که این دو اپ را مسدود می‌کند، زیرا از آن به‌عنوان کانال‌هایی برای گردش اطلاعات مربوط به تروریسم و چگونگی ساخت بمب استفاده می‌شود.

همچنین تروریست‌ها می‌توانند از امکانات ویدیویی این وب‌سایت‌ها استفاده کنند. همچنین باید در نظر داشت که کشور چین ازجمله کشور‌هایی است که در نظارت بر اینترنت بسیار سختگیر است و دایم در تلاش است تا با استفاده از سیستم فیلترینگ Great Firewall از دسترسی مردم این کشور به توییتر، یوتیوب و... جلوگیری کند.

 عراق

عراق ازجمله کشور‌هایی است که تا چند‌ سال گذشته استفاده از همه شبکه‌های اجتماعی و اپلیکیشن‌ها آزاد بود، اما از زمان حضور داعش در این کشور یک وضع شکلی جدید به خود گرفت به‌گونه‌ای که هم‌اکنون توییتر، یوتیوب و فیس‌بوک به‌طور کامل فیلتر هستند؛ چراکه برخی از مسئولان شبکه‌های اجتماعی و چنین اپلیکیشن‌هایی را راهی برای مقابله با گروه‌های تروریست و داعش می‌دانند و برای امنیت بیشتر فیلترینگ را در نظر گرفته‌اند.

عربستان

تقریبا نیمی از تماس‌های بین‌المللی در سطح جهان از طریق اینترنت و با استفاده از اپلیکیشن‌های گوناگون اتفاق می‌افتد. این درحالیست که اواسط‌ سال ٢٠١٣ اداره تنظیم مقررات ارتباطی عربستان‌سعودی، دسترسی به اپلیکیشن پیام‌رسان و ارتباطی وایبر را در این کشور قطع کرد. این اداره از سوی دیگر اظهار کرده است اگر سایر اپلیکیشن‌های پیام‌رسان، مقررات این اداره را برآورده نسازند، اقدامات مشابهی در انتظار آنها خواهد بود.

امارات

وایبر ازجمله اپلیکیشن‌هایی بود که کاربران زیادی را در جای‌جای دنیا به خود جذب کرد. شاید برای همین است که در برهه‌ای از زمان وایبر در امارات متحده عربی نیز برای مدتی مسدود شد. البته دلیل این اقدام، تلاش برای حفظ درآمد شرکت‌های مخابراتی خصوصی و دولتی و همچنین محدودکردن دسترسی به اپلیکیشن‌هایی بوده است که دولت روی آنها کنترل ندارد. «اتصالات» و DU دو اپراتور ارتباطی در کشور امارات، همچنین نرم‌افزارهای اسکایپ و مسنجر بلک‌بری (BBM) را نیز برای مدتی بلوکه کردند.

فاطمه صفری