اثرات مخرب کرونا بر اقتصاد و صنعت ایران

بر اساس نظرسنجی انجام شده از فعالان اقتصادی در اسفندماه ۹۸، اکثریت آنها شرایط تولید در فروردین ماه ۹۹ را کاهشی و نامساعد برآورد کرده اند. این مساله اگرچه از یکسو می تواند به واسطه تعطیلات نوروزی توجیه شود، اما عمدتا ناشی از خسارات کرونا بر اقتصاد و صنعت کشور است.

شرح حال اقتصاد و صنعت بعد از شیوع کرونا (corona) ترسیم شد. نتایج شامخ ترکیبی و صنعتی در اسفند حکایت از آن دارد که اقتصاد و صنعت در گرداب کرونا گرفتار شده اند و دورنمای مدیران از اقتصاد کشور رکودی توصیف شده است. تصویر شامخ کل اقتصاد و صنعت در اسفندماه ۹۸ به ترتیب از افت ۲۳/ ۱۶ واحدی و ۶۶/ ۱۳ واحدی نسبت به ماه گذشته آن( ماه بهمن ) حکایت دارد. داده ها نشان می دهد در اسفند سال گذشته از میان ۵ مولفه اصلی شامخ« کل اقتصاد» و« صنعت»، به ترتیب شاخص« مقدار تولید محصولات» و« موجودی مواد اولیه خریداری شده» کمترین مقدار را به ثبت رسانده اند.

همچنین در اسفند ۹۸، پایین ترین مولفه شامخ کل به زیرشاخص« انتظارات تولید در ماه آينده» اختصاص داشته که از ۴۹/ ۵۰ واحد در بهمن به ۸۲/ ۲۳ واحد در اسفندماه رسیده است. از طرف دیگر زیر شاخص« مقدار تولید محصولات» در شامخ کل اقتصاد از ۷۷/ ۴۸ واحد در بهمن ۹۸ به ۱/ ۲۸ واحد در اسفند ۹۸ رسیده است. ششمین دوره شامخ کل اقتصاد و هجدهمین دوره شامخ صنعت ایران مربوط به اسفندماه ۱۳۹۸ از سوی « مرکز پژوهش های اتاق ایران» محاسبه و منتشر شد.

در این دوره هر دو شاخص شامخ با افت سنگینی مواجه شده اند و به زیر ۵۰ واحد سقوط کرده اند. بر اساس نظرسنجی انجام شده از فعالان اقتصادی در اسفندماه ۹۸، اکثریت آنها دورنمای تولید و رونق در فروردین ماه ۹۹ را کاهشی و نامساعد برآورد کرده اند. این مسئله گرچه از یکسو می تواند به واسطه تعطیلات نوروزی توجیه شود اما عمدتا ناشی از اثرات مخرب کرونا (corona) بر فعالیت های اقتصادی است که باعث شده به جز چند رسته فعالیت تولیدی، مابقی فعالیت ها با افت قابل ملاحظه مواجه شوند.

اما چگونه با شامخ میتوان وضعیت اقتصاد و صنعت را زیرذره بین قرار داد؟ از میان شاخص های متنوع و گوناگون اقتصادی که توسط کشورها و سازمان های بین المللی انتشار می یابند، شاخص PMI که در فارسی به اختصار « شامخ» نام گذاری شده است، یکی از مهم ترین شاخص های اقتصادی است که مورد پذیرش اکثر کشورهای توسعه یافته قرار دارد. درحال حاضر، این شاخص توسط موسسات معتبر بین المللی برای حدود ۲۹هزار بنگاه بخش خصوصی در بیش از ۴۰ کشور دنیا محاسبه و منتشر می شود. این شاخص که بر اساس پایش پرسش نامه ای بدست می آید، بینش آنی و تصویر سریعی از شرایط اقتصاد کلان به خصوص وضعیت رونق و رکود در قسمت های مختلف ارائه می دهد. در طرح شامخ، از پاسخ دهندگان خواسته می شود به ۱۲ پرسش مطرح شده در قالب سه معیار وضعیت نسبت به ماه پیش( بهتر شده ، بدتر شده یا تغییری نکرده است) پاسخ دهند. در صورت انتخاب گزینه بیش از ماه قبل:عدد یک، گزینه بدون تغییر:عدد۵/ ۰ و گزینه کمتر از ماه قبل:عدد صفر برای آن پرسش ثبت می شود. مجموع حاصل- ضرب درصد پاسخگویان به هریک از گزینه ها در عدد همان گزینه، مبین عدد شامخ در آن پرسش است. در نهایت معیار سنجش این شاخص عددی بین صفر تا ۱۰۰ است. اتاق بازرگانی ایران از مهرماه ۱۳۹۷ شاخص کل صنعت و از مهرماه ۱۳۹۸ شاخص کل اقتصاد را محاسبه و منتشر می کند. اما به علت شرایط خاص کشور از ابتدای اسفند، شیوع ویروس کرونا و تعطیلی برخی از بنگاه ها به ویژه  در بخش خدمات، امکان تکمیل اطلاعات برای همه واحدهای موردنظر در طرح میسر نشده و در نهایت گزارش این ماه بدون ارائه تحلیل بیشتر و به طور خلاصه تهیه شده است. در مورد تعمیم نتایج طرح به ویژه در کل اقتصاد نیز با احتیاط بیشتری باید تصمیم گرفت.

اقتصاد از لنز مدیران

شاید به جرأت بتوان ذکر کرد یکی از مهم ترین وقایعی که اقتصاد جهان را تحت تاثیر قرار داده است و منجر به تغییر پیش بینی ها و چشم اندازها شده، شیوع و گسترش ویروس کرونا در اغلب کشورهای جهان بوده است. سازمان همکاری های اقتصادی و توسعه( OECD) در آخرین گزارش خود با بررسی اثرات اقتصادی کرونا بر افق اقتصاد جهان، پیش بینی کرد اقدامات بازدارنده سختگیرانه برای کُند کردن گسترش کرونا، به طور چشمگیری تولید ناخالص داخلی اقتصادهای بزرگ را در کوتاه مدت کاهش خواهد داد. طبق تازه ترین تخمین ها تعطیلی کسب وکارها به طور مستقیم بخش هایی مشتمل بر یک سوم از تولید ناخالص داخلی (GDP) اقتصادهای بزرگ را متاثر خواهد کرد. در گزارش این سازمان، با بیان اینکه تاثیر تعطیلی مشاغل بر کاهش تولید اقتصادهای پیشرفته و اقتصادهای بزرگ نوظهور ۱۵ درصد یا بیشتر و در اقتصادهای متوسط تا ۲۵ درصد است، بر ضرورت اقدام سریع دولت ها به منظور حفظ جان مردم و همچنین احیای بخش خصوصی تأکید شده است. طبق برآوردهای OECD در تمام اقتصادها بیشترین آسیب را خرده فروشی و عمده فروشی ها و املاک و مستغلات دیده اند.

در سایر بخش ها، کشورها شاهد آسیب های متفاوتی هستند. تعطیلی صنایع ساخت در بخش حمل ونقل در بعضی از کشورها آسیب جدی به اقتصاد وارد کرده است ، در حالی که کاهش فعالیت های گردشگری و تفریحی در برخی دیگر از اقتصادها آسیب بیشتری به جا گذاشته است. در این میان کشور ایران هم از آسیب های کرونا مصون نبوده است. از آنجا که ورود و اثرگذاری کرونا (corona) در کشور ایران مربوط به اواخر بهمن و در واقع از اسفندماه بوده است، بنابراین شاخص های بهمن ماه منعکس کننده وضعیت پیش از شیوع این ویروس در ایران است. اما شامخ اسفند به خوبی نشان می دهد گسترش« کووید- ۱۹» تا چه حدی به اقتصاد ایران آسیب وارد کرده و آن را در گرداب های تازه ای انداخته است.

بررسی شامخ کل اسفند نسبت به بهمن ماه وضعیت نامساعدی را در اقتصاد ایران روایت می کند. طبق اطلاعات منتشر شده، شاخص مدیران خرید( PMI) در آخرین ماه سال ۹۸ برای کل اقتصاد ۳۹/ ۳۱ واحد محاسبه شده که نسبت به بهمن ۹۸ بالغ بر ۲۳/ ۱۶ واحد معادل ۷/ ۵۱ درصد افت کرده است و از دورنمای رکودی اقتصاد از نظر فعالان اقتصادی حکایت دارد. بررسی شاخص PMI از آذر سال ۹۷ تاکنون حکایت از کاهش مداوم موجودی مواد اولیه و افزایش مستمر قیمت آنها داشته است. این روند بخش تولید را در مسیری قرار داده است که به زودی اغلب صنایع را با بحران مواد اولیه مواجه خواهد کرد. در مجموع فعالان اقتصادی در بخش صنعت کشور، کاهش محسوس تولید برای ماه بعد را پیش بینی کرده اند که با توجه به اثرگذاری ویروس کرونا بر میزان تقاضا و همچنین فعالیت های اقتصادی، به نظر نمی رسد ماه فروردین شاهد رونق چندانی در بخش صنعت باشیم.

اما در جزئیات کارنامه شامخ اقتصاد اسفند چه گذشته است؟ بررسی روند شامخ کل اقتصاد کشور در ۶ ماه گذشته نشان می دهد این شاخص از زمان شروع استخراج تا به حال قادر نبوده است از مرز رونق و رکود یعنی رقم ۵۰ واحد عبور کند و همواره در نزدیکی این خط در نوسان بوده است اما در آخرین ماه از سال گذشته ، با شیوع ویروس کرونا و محدود شدن تردد مردم و کاهش جدّي فعالیت های اقتصادی به یک باره تا ۳۹/ ۳۱ واحد نزول کرده است. در اسفند ۹۸، پایین ترین مؤلفه شامخ اقتصاد به زیرشاخص« انتظارات تولید در ماه آینده» اختصاص داشته که از ۴۹/ ۵۰ واحد در بهمن به ۸۲/ ۲۳ واحد در اسفندماه رسیده است. همچنین در این ماه زیر شاخص« مقدار تولید محصولات» نیز از نظر فعالان اقتصادی کاهشی بوده و از ۷۷/ ۴۸ واحد در بهمن ۹۸ به ۱/ ۲۸ واحد در اسفند ۹۸ رسیده است. در این میان افت شاخص ها مانند« میزان استخدام و به کارگیری نیروی انسانی» و« میزان سفارش های جدید مشتریان» هم این را نشان میدهد که موج بی کاری ها باشدت بیشتری بر ساحل پرتلاطم اشتغال زایی می کوبد.

در یک جمع بندی کلی میتوان ذکر کرد تمام شاخص های شامخ کل اقتصاد در اسفند تحت تاثیر عواملی که پیش تر به آنها اشاره شد، سیر نزولی را طی کرده اند. طبق داده ها ،« موجودی مواد اولیه خریداری شده» با افت ۵۳/ ۵ واحدی،« موجودی محصول نهایی در انبار» با افت ۲۵/ ۶ واحدی،« میزان صادرات کالا» با افت ۹۹/ ۱۴ واحدی،« قیمت محصولات تولید شده» با افت ۱۵/ ۱۸ واحدی،« مصرف حامل های انرژی» با افت ۵۵/ ۳۱ واحدی و پیش بینی« میزان فروش» هم با افت ۱۸/ ۱۸ واحدی اسفند خود را نسبت به ماه بهمن پشت سر گذاشته اند.

شرح حال صنعت

در اسفند سال پیش ، وضعیت بخش صنعت نیز در واکنش به وقایع اثرگذار بر اقتصاد کلان، نابسامان بوده و شاخص شامخ، افت جدی انتظارات تولید در این ماه را پیش بینی می کند. بر اساس داده های منتشر شده از سوی مرکز پژوهش های اتاق ایران، شامخ بخش صنعت در اسفند ۹۸ به ۴۸/ ۴۲ واحد رسیده که نسبت به ماه پیش از آن ۶۶/ ۱۳ واحد معادل ۱۵/ ۳۲ درصد افت کرده است. در این ماه از میان همه مولفه های اثرگذار شامخ، زیر شاخص« انتظارات تولید در ماه آینده» همانند عملکردی که از نگاه مدیران در شاخص کل اقتصاد ثبت کرده است ، به کمترین مقدار رسیده که از وخامت تولید در فروردین ۹۹ حکایت دارد.

در نظرسنجی از فعالان اقتصادی کشور، رقم این زیر شاخص از ۳۸/ ۵۳ واحد در بهمن ۹۸ به ۵۲/ ۲۷ واحد در اسفند ماه رسیده که از سقوط ۴۸ درصدی حکایت دارد. در سایر شاخص های شامخ کل صنعت هم روند مثبت و رو به بهبودی دیده نمی شود. طبق داده های به دست آمده ،« مقدار تولید محصولات» در اسفندماه نسبت به ما قبل آن با افت ۲۶/ ۱۶ واحدی روبه رو شده است. همچنين« میزان سفارشات جدید مشتریان» و« سرعت انجام و تحویل سفارش» با کاهش ۶۹/ ۱۸ و ۶۱/ ۱۱ واحدی در اسفند نسبت به بهمن سال پیش مواجه شده اند.« میزان به کارگیری نیروی انسانی»،« قیمت خرید مواد اولیه»،« موجودی محصول نهایی در انبار»،« ميزان صادرات کالا»،« مصرف حامل های انرژی» و« میزان فروش محصولات» از دیگر شاخص هایی هستند که از نگاه مدیران صنایع روند رو به وخامتی را سپری خواهند کرد.

شرایط شاخص های صنایع منتخب از نگاه طرح شاخص مدیران خرید هم در شرایط خوبی به سر نمی برند. در اسفند ماه ۱۳۹۸، شامخ همه گروه های صنعتی به جز گروه« چوب، کاغذ و مبلمان» نشان از رکود و افت تولید در مقایسه با ماه قبل آن دارد. شاخص« مقدار تولید محصولات» هم تنها در گروه صنایعی مانند« چوب، کاغذ و مبلمان» و« سایر صنایع» امیدوارکننده نمره گرفته است. طبق داده های اعلام شده،« صنایع کانی غیرفلزی»،« چوب، کاغذ و مبلمان» و« سایر صنایع» گروه‌های صنعتی هستند که برای اسفندماه« میزان سفارش های جدید» را مناسب ارزیابی کرده اند.« ماشین سازی و لوازم خانگی»،« صنایع غذایی»،« صنایع شیمیایی»،« چوب، کاغذ و مبلمان»،« وسایل نقلیه و قطعات وابسته»،« پوشاک و چرم» و« سایر صنایع» هم طبق ارزیابی فعالان اقتصادی، گروه هایی هستند که در سرعت انجام و تحویل سفارش در شرایط بهتری به سر می برند. اما یکی از شاخص هایی که در شامخ کل صنعت به هیچ وجه امیدوارکننده نیست، شرایط بحرانی« موجودی مواد اولیه» از نگاه مدیران است. این شاخص در تمام گروه ها کم تر از ۵۰ واحد امتیاز گرفته است. اما شاخص« انتظارات تولید در ماه آينده» را میتوان رکورددار کم ترین امتیاز در میان سایر شاخص ها دانست.