فاطمی قربانی تندروهای افراطی شده بود

سیدحسین فاطمی وزیر امور خارجه دکتر مصدق، از جمله چهره‌های برجسته و نام‌آشنای تاریخ معاصر است که پس از محاکمه غیرعلنی در دادگاه نظامی، به اتهام اقدام برای برکناری شاه و اقدام علیه سلطنت در سحرگاه ۱۹ آبان ۱۳۳۳ اعدام شد و در قبرستان ابن بابویه شهر ری در کنار کشته‌شدگان قیام ۳۰تیر به خاک سپرده شد. به این مناسبت، صادق زیباکلام در گفت و گو با همدلی به تبیین چرایی اعدام فاطمی و اندیشه‌های وی می‌پردازد.

چرا گروه‌ بنیادگرایی چون فداییان اسلام تصمیم به ترور دکتر فاطمی گرفت؟

اصولا جریانات افراطی خود را حق مطلق، اسلام مطلق و فضیلت مطلق می‌دانند و همه چیز را در خودشان خلاصه می‌کنند، در این میان اگر کسی با آنها مخالفت کند و همراه‌شان نباشد به سرعت اتهام کفر، زندیق و الحاد به او نسبت می‌دهند. در کل، مشکل اساسی مرحوم دکتر مصدق، شهید فاطمی و جبهه ملی این بود که با بسیاری از افکار و عقاید رادیکال فداییان اسلام مخالف بودند و مرحوم شهید فاطمی این مخالفت را عملا در نوشته‌هایش در روزنامه باختر امروز و سایر مقالات و سخنرانی‌هایی که داشت ابراز می‌کرد و بیان می‌داشت که فداییان اسلام رادیکال هستند، آنها هم ایشان را به قضاوت خود، مهدورالدم تشخیص دادند و بعد هم فداییان اسلام حکم ترور ایشان را صادر کردند. جالب است که آقای عبدخدایی که این عمل را انجام داده، چند جور در این خصوص صحبت کرده است. من در سال ۸۸ یا ۸۹ بود که آقای عبدخدایی را به هتل لاله نزد خانم پریوش سطوتی همسر دکتر فاطمی که آن زمان به ایران آمده بود بردم و آقای عبدخدایی گفت: من نمی‌خواستم ایشان را بزنم یا من نبودم، خلاصه اتهام خود را انکار کرد، البته بعدها چیزهای دیگری هم گفته شد. در کل، مرحوم دکتر حسین فاطمی قربانی تندروی بود، تندروی که از فداییان اسلام به گروه‌های دیگر رسیده و ما همچنان امروز هم چه در جامعه خود و چه در خاورمیانه شاهد هستیم که تندروی‌های دینی چه بلایی بر سر منطقه آورده است.

چطور فداییان اسلام تصمیم به ترور دکتر فاطمی گرفتند؟

این سوال را باید از مراجع آن پرسید. فداییان اسلام نه اولین گروهی هستند که خودشان حکم ارتداد صادر کردند و نه آخرین گروهی خواهند بود که این کار را انجام می‌دهند. قبل از فداییان اسلام هم افراد و گروه‌هایی بودند که حکم ارتداد صادر می‌کردند و خودشان هم آن را اجرا می‌کردند، همچون پیروان حسن صباح، یا در دوران مشروطه و بعد از آن. امروزه هم شاهد هستیم که چطور حکم ارتداد صادر می‌شود و انسان‌های زیادی به قتل می‌رسند.

رویارویی نواب با مصدق و نزدیکان وی مثل فاطمی بر سر چه بود؟

این رویارویی فقط با دکتر فاطمی نبود، بلکه نواب و پیروانش با رهبری جبهه ملی مشکل داشتند و می‌گفتند رهبری جبهه ملی باید احکام اسلام را پیاده کند، مثلا حجاب اجباری شود، در ادارات اذان و اقامه گفته شود، مشروب‌فروشی‌ها تعطیل شود و چیزهایی از این ‌دست، و چون جبهه ملی و مرحوم دکتر فاطمی حاضر نبودند چنین سیاست‌هایی را به اجرا بگذارند می‌گفتند برای ما، فاطمی و محمدرضا پهلوی هیچ فرقی با یکدیگر ندارند.

شاه چرا تصمیم گرفت فاطمی را اعدام کند؟

من فکر می‌کنم اعدام فاطمی بغض و کینه شخصی بود که هم شاه و هم اشرف از دکتر فاطمی در دل داشتند، البته من تایید نمی‌کنم، ولی مقالات مرحوم فاطمی در باختر امروز، مقالات بسیار تندی علیه شاه، سلطنت و اشرف بود. فکر می‌کنم اعدام‌شدن فاطمی بهایی بود که وی به خاطر انتشار مقالات تندی که علیه دربار و شخص شاه می‌نوشت پرداخت، وگرنه شاه از سایر سران و رهبران جبهه ملی آن بغض و کینه و نفرتی که نسبت به دکتر فاطمی داشت، نداشت.

شما هم شنیده‌اید که ایده ملی‌کردن صنعت نفت از سوی دکتر فاطمی بوده است؟ آیا این قول صحت دارد؟

ایده ملی کردن صنعت نفت نبود، برخی فعالان سیاسی که ما بعدها آنها را به اسم جبهه ملی می‌شناسیم در اعتراض به انتخابات و دخالت دربار، شاه، ارتش و شهربانی در آن، اول به دربار رفتند که اعتراض خود را به شاه نشان دهند، ولی از آنجایی که شاه هیچ پاسخی به آنها نداد، در محل دیگری جمع شدند و مرحوم فاطمی وقتی در آن جمع حاضر شد، اسم آن جمع را جبهه ملی گذارد و این نام از آنجا شکل گرفت.

رضا دستجردی