ائتلاف موضوعی

در تازه‌ترین تحول مربوط به بحران قطر، حسن روحانی، رئیس‌جمهوری، در یک تماس تلفنی با امیر قطر ضمن تبریک عید سعید فطر، محاصره قطر از سوی بعضی از کشورهای عربی را غیرقابل‌قبول خواند و ضمن تأکید بر همکاری مستمر ایران با قطر، بر حل مشکلات منطقه از طریق گفت‌وگو تأکید کرد.

پیش از این محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه، هم در مناسبت‌های مختلف از زمان آغاز بحران قطر بر حل مسالمت‌آمیز موضوع، تأکید کرده بود. اکنون پس از حدود سه هفته از آغاز بحران قطر این پرسش همچنان مطرح است که سیاست ایران نسبت به این بحران چگونه باید باشد. در نگاه اولیه این یک فرصت بی‌نظیر است تا ایران در چارچوب یک ائتلاف ژئوپلیتیک، قطر را با تمام ظرفیت‌های اقتصادی و سیاسی آن به‌سوی خود کشانده و از این طریق ضمن شکاف در ائتلاف ضدایرانی کنونی که سعودی‌ها در منطقه با هدف تضعیف نقش منطقه‌ای ایران به وجود آورده‌اند، معادله قوا در منطقه را به‌نفع خود تقویت کند. از این دیدگاه، سیاست فعلی سعودی‌ها در ایجاد ائتلاف‌های عربی با کمک آمریکا به ضرر منافع و امنیت ملی ایران است.

تلاش آنها در نزدیکی با ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، در ماه اخیر هم با هدف بازگرداندن آمریکا به منطقه به منظور منزوی‌کردن ایران صورت گرفته و بنابراین به‌هرنحوی باید از آن جلوگیری شود. اما از یک نگاه عمیق‌تر، این شاید همان فرصتی باشد که سعودی‌ها می‌خواهند. آنها (و اماراتی‌ها) اکنون سیاست محاصره قطر را بر دو محور متمرکز کرده‌اند: یکی حمایت قطر از تروریسم و دیگری همکاری با ایران. آنها با اتصال قطر به موضوع تروریسم القاعده، داعش و حتی اخوان‌المسلمین سعی کرده‌اند تا ضمن انحراف اذهان از ریشه‌های وهابی و سلفی رادیکالیسم در منطقه با افکار عمومی غرب و به‌خصوص آمریکا که شدیدا به مسئله تهدیدات تروریستی حساس هستند ارتباط برقرار کنند. ارتباط قطر با ایران هم بیشتر با هدف اتصال به افکار عمومی جهان سنی عرب صورت گرفته که به‌گونه‌ای تحت‌تأثیر تبلیغات شدید سعودی‌ها، به نقش منطقه‌ای ایران به‌خصوص در بحران سوریه حساس شده است.

اما پنهان نیست که هدف اصلی سعودی‌ها بازکردن مجدد پای آمریکا به منطقه از طریق متعهدکردن این کشور به فروش تسلیحات به عربستان و در صورت امکان امضای قراردادهای تعهد متقابل نظامی برای تضمین امنیت سعودی‌هاست. صحبت از تشکیل ناتوی عربی در همین چارچوب است. پیش از این کشورهای اروپایی و آمریکا (در زمان اوباما) در قالب توافق هسته‌ای (برجام) نقش مهم منطقه‌ای ایران را پذیرفته بودند و همین امر سعودی‌ها را شدیدا نگران کرده بود که تداوم این جریان به ضرر منافع و امنیت رژیم سعودی و یک باخت آشکار در مواجهه با ایران در ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی و ایدئولوژیک در منطقه است. بر این مبنا، سعودی‌ها با اتخاذ یک الگوی یک‌جانبه‌گرا و سیاه‌وسفید که «هر که با ما نیست علیه ماست» قطر را که سابقه سیاست‌های متفاوت منطقه‌ای و عدم مشارکت در ائتلاف ضدایرانی دارد به محاصره درآورده‌اند. باوجوداین، پشت‌پرده این سیاست سعودی هدف گسترده‌تر تثبیت رهبری خود در منطقه و جهان عرب از طریق ضدیت با ایران قرار دارد که اکنون با انتصاب محمد بن‌سلمان به‌عنوان ولیعهد عربستان ابعاد جدیدی می‌یابد.  اما منطق سیاست کنونی و تهاجمی سعودی‌ها در منطقه در ابعاد داخلی و بین‌المللی دچار چالشی جدی است. 

تأثیرات منفی کاهش قیمت نفت بر وضعیت خصوصی‌سازی اقتصادی و مدرن‌سازی اجتماعی آن‌گونه که در چشم‌انداز ٢٠٣٠ سعودی آمده و همچنین بحث مشروعیت جانشینی و انتقال قدرت به شاهزاده جوان و جاه‌طلب سعودی، خود شکاف‌های داخلی جدیدی را در این کشور ایجاد کرده است. بمباران گسترده یمن به نتیجه مطلوب نرسیده و گروه‌های تروریستی مورد حمایت سعودی‌ها در بحران سوریه تحلیل رفته و قابلیت تأثیرگذاری بر روند سیاسی این بحران را از دست داده‌اند. اکنون کشورهای اروپایی، روسیه و چین مخالف و نگران سیاست‌های یک‌جانبه‌گرا و جنگ‌طلبانه سعودی‌ها هستند. ترکیه نیز در بحران اخیر به‌طور آشکار طرف قطر را گرفته و انتقادات جدی به سعودی‌ها وارد کرده و از این کشور کاملا دور شده است.

 در این شرایط، بهترین سیاست برای ایران در بحران قطر، تأکید بر نقش مستقل و بی‌طرف خود در حل مشکلات منطقه‌ای و تأکید بر ضرورت شکل‌گیری «ائتلاف‌های موضوعی» به‌جای «ائتلاف‌های ژئوپلیتیک» است که خود می‌تواند منجر به بلوک‌بندی‌های جدید و به‌تبع آن تنش بیشتر در منطقه شود. تمرکز ائتلاف‌های موضوعی بر مشکلات عمومی منطقه مثل حل مسالمت‌آمیز بحران‌های منطقه‌ای، پرهیز از تحریم کشورها، مبارزه با تروریسم به‌عنوان یک اصل، بحران‌های زیست‌محیطی، امنیت انرژی و ... با هدف اصلی ایجاد «ثبات» در منطقه است. برجام هم در قالب یک ائتلاف موضوعی شکل گرفت. این رویکرد، به دیپلماسی و عملکرد ایران ابعاد سازنده و گسترده منطقه‌ای و جهانی می‌دهد و ضمن کمک به خروج قطر از بحران جاری با ایفای یک نقش مثبت کمک‌رسانی در قالب وظیفه همسایگی، زمان را به ضرر سعودی‌ها به عقب انداخته و از این طریق منطق ائتلاف‌سازی گسترده سعودی‌ها علیه کشورمان را به چالش می‌کشد.

کیهان برزگر