دروغ چیست؟ دروغ چرا؟

این روزها به‌ویژه با داغ شدن تنور رقابت‌های انتخاباتی، جریان‌های سیاسی رقیب را متهم به دروغگویی می‌کنند. گاهی همین اتهام‌ها خود بر پایه دروغ‌های دیگری استوار است؛ اما پیش از این باید پرسید اساساً دروغ چیست؟ به همین مناسب نگاهی خواهیم داشت به کتابی با موضوع دروغ با نام «دروغ و فریب؛ تئوری و عمل».

تعریف سنتی از دروغ که حتی در بسیاری از لغت‌نامه‌های انگلیسی نیز راه‌یافته، تعریفی سه مؤلفه‌ای است که برای صدق مفهوم دروغ سه شرط زیر را لازم می‌داند:

۱. جمله خطایی بیان شود.

۲. گوینده به خطا بودن جمله باور داشته باشد.

۳. گوینده قصد فریب مخاطب را داشته باشد.

در اواخر قرن بیستم این تعریف مقبولیت خود را از دست داده و با توجه به اشکالات آن، برخی درصدد تعریف جایگزین برآمدند. مخالفان تعریف سنتی، عمدتاً با شرط سوم (قصد فریب) مخالفت بودند. ازجمله شاخص‌ترین این افراد توماس کارسون (THOMAS L. CARSON) است. او در اواخر قرن بیستم طی چندین مقاله تعریف خود از دروغ را ارائه کرده و در سال ۲۰۱۰ کتاب خود با عنوان دروغ و فریب (Lying and Deception,Theory andPractic) را منتشر کرد. این کتاب چون کتاب سیسلا بوک، پژوهشی مهم در موضوع دروغ و فریب محسوب می‌شود.

کارسون در این کتاب علاوه بر تعریف دروغ، حکم آن را از منظر برخی فیلسوفان، به‌طور کامل شرح می‌دهد و آنها را ناتمام می‌داند. او درنهایت تلاش می‌کند با تکیه بر عقل ورزی اخلاقی به رأی صوابی در مورد حکم دروغ دست یابد. در این فرصت تنها به تعریف متفاوت کارسون از دروغ می‌پردازیم و از ذکر مطالب دیگر صرف‌نظر می‌کنیم.

از نظر کارسون تعریف مشهور از دروغ ناتمام است چراکه قصد فریب در همه دروغ‌ها وجود ندارد. شخصی را تصور کنید که به اجبار و تهدید وارد دادگاه شده تا شهادت دروغ دهد، او هنگام ادای شهادت دروغ، نه‌تنها قصد فریب قضات را ندارد بلکه آرزو می‌کند قضات گفته او را باور نکرده و به شهادت او اعتنایی نکنند.

این در حالی است که شهادت او دروغ محسوب می‌شود. یا فردی را تصور کنید که فیلم جنایتش در دادگاه پخش می‌شود و می‌داند که قضات فریب او را نمی‌خوردند، اما همچنان می‌گوید که جرمی را مرتکب نشده است؛ در این مورد نیز مشکل بتوان قصد فریب را در دروغگو یافت. به‌علاوه روانشناسان معتقدند تا سن حدود سه‌سالگی، کودک، درکی از معنا و مفهوم فریب ندارد ولی واژه دروغ در عرف به گفته‌های کودکان نیز اطلاق می‌شود.

همچنین برخی از افراد بیمار دروغ را به نیت دروغ و نه نیت فریب می‌گویند. کارسون با بررسی این موارد می‌گوید: قصد فریب، عنصر همه دروغ‌ها نبوده و تعریف سه مؤلفه‌ای از دروغ‌گویی، جامعیت لازم را ندارد. وجود این مشکلات توماس کارسون را بر آن داشت تا با الهام از «رأس» تعریف دیگری از دروغ را ارائه دهد. رأس اگرچه هیچ‌گاه دروغ را تعریف نکرد، اما در وجه ممنوعیت اخلاقی دروغ، نکته‌ای را اشاره کرده که کارسون را در کشف ماهیت دروغ یاری می‌کند. رأس معتقد است همه اقسام دروغ، در نگاه نخست نوعی نقض پیمان است.

پیمانی مبنی بر اینکه هر جا از زبان استفاده می‌کنیم یا در محاورات و گفت‌وگوهای خود، حقیقت را بگوییم. او همه دروغ‌ها را به دلیل آنکه نقض پیمان است خطا می‌داند. به عبارت دیگر از نظر رأس، پیمان نانوشته‌ای در پس هر گفت‌وگو و تخاطبی مبنی بر اینکه شخص راست می‌گوید و حقیقت را بکار می‌گیرد، وجود دارد. به همین دلیل است که همگان توقع داریم طرف مقابل به گفته‌های ما اعتماد کرده و آنها حقیقت بداند.

رأس معتقد است میان دو جمله زیر تفاوتی وجود ندارد: «آسمان آبی است »، « این درست است که آسمان آبی است.»

از نظر رأس عبارت (‌این درست است که/ it is true that ) معنایی را به جمله ما اضافه نکرده و میان این دو جمله از نظر معنایی تفاوتی وجود ندارد، چراکه به‌طور عادی وقتی کسی چیزی را بیان می‌کند، صدق جمله را تضمین کرده است. کارسون نیز از این جهت با رأس همراه و معتقد است هر دروغی نقض پیمان صداقت، در روابط و گفت‌وگو با دیگران است. او با استفاده از وجه بد بودن دروغ که رأس بدان دست یافته بود، مؤلفه‌های دروغ را این‌گونه بازسازی می‌کند:

۱. جمله خطایی گفته شود.

۲. گوینده، خطا بودن جمله را باور داشته باشد.

۳. بیان جمله در بافت و قالبی باشد که گوینده صدق آنها تضمین کند.

مطابق این تعریف ملاک دروغ، ضمانت صدق است نه قصد فریب. کارسون معتقد است در همه جملات ضمانت صدق وجود دارد اگر چه به آن تصریح نشود. حتی ممکن است گاهی اوقات تشخیص ضمانت صدق مشکل باشد، به همین دلیل شخص دچار تردید شده و از طرف مقابل می‌پرسد: «آیا راست می گویی؟» به این معنا که « آیا ضمانت صدق جمله‌ات را تضمین می‌کنی؟» خلاصه اینکه در اندیشه کارسون قضاوت ما نسبت به راست یا دروغ بودن سخنی، پیش از آنکه متأثر از قصد گوینده باشد، برآمده از بافت و سیاق کلام است.

تعریف کارسون به نظر از جامعیت مناسبی برخوردار بوده و انواع متعدد دروغ را در برمی‌گیرد. از سویی شامل شخصی که به‌اجبار در دادگاه شهادت داده می‌شود و از سوی دیگر شوخی، جک، رمان، قصه‌گویی و... را (از آنجا که در بافت کلام ضمانت صدق وجود ندارد) از ذیل دروغ خارج می‌کند.

خلاصه اینکه دروغ نیازمند قصد فریب نیست بلکه نقض پیمانی است که به‌صراحت یا به نحو ضمنی گوینده در گفت‌وگو بدان ملتزم است.

تعریف کارسون البته آخرین تعریف ارائه شده در مورد دروغ نیست و چند اشکال جدی بر آن وارد است. به همین دلیل تازه نفسانی همچون دُن فالیس تعریف نویی را ارائه کرده‌اند. با این همه اما تعریف کارسون و کتاب او در زمینه دروغ و فریب، برای علاقه‌مندان به پژوهش در خصوص این موضوع بسیار ارزشمند است. این کتاب در سال ۲۰۱۰ در ۲۸۰ صفحه و توسط انتشارات دانشگاه آکسفورد منتشر شده است.