سیل دوباره در پهنه خاکی ایران خودنمایی می‌کند. آنچه از سیل در ذهن ایرانی‌ها باقی مانده‌است، مربوط به سالهای دور می‌شود. اما طی ۱۰ سال اخیر وقوع سیل در ایران به میزان قابل توجهی افزایش یافته و اولین سیل در سال ۱۳۹۶ این‌بار در شمال غرب ایران رخ داد و زنگ خطری دیگری برای مدیریت بحران در ایران داشت.
سیل آذربایجان با خبری مردم مواجه شد و گفته می‌شود مردمان روستای چنار در شهرستان عجب‌شیر که بالاترین آمار را در میان کشته‌شدگان سیل داشتند، از آمدن سیل بی‌خبر بودند. اما این بی‌خبری باید از بین برود و مردم در شهرهای سیل خیز آموزش مواجهه با سیل را ببینند. چرا که بررسی وضعیت اقلیم ایران نشان می‌دهد طی سال‌ها و دهه‌های آینده سیل یکی از بحران‌های مهم ایران خواهد بود. این بحران سال‌ها قبل از سوی مراکز تحقیقاتی در داخل و خارج کشور پیش‌بینی شده بود و در مهمترین آنها اکونومیست به نقل از مراکز تحقیقاتی تغییر اقلیم نوشت که سیل و طوفان‌های شدید به دلیل تغییرات اقلیم افزایش قابل توجه خواهد داشت.
چگونگی افزایش وقوع سیل در ایران
بر اساس آمارهای سازمان جنگل‌ها، میزان وقوع سیل در ایران روندی افزایشی داشته است. بر اساس آمارهای منتشر شده توسط سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور از ابتدای سال ۱۳۳۰ تا شش ماهه اول سال ۹۴، در مجموع شش‌هزار و ۳۵۹ فقره سیل در ایران رخ داده است.
آن‌طور که در آمارهای این سازمان قید شده، تعداد سیلهای ایران در دهه ۳۰ یعنی از سال ۱۳۳۰ تا ۱۳۳۹، در سراسر کشور ۱۷۹ مورد بوده است. این رقم در دهه ۴۰ با بیش از ۲۰ درصد افزایش نسبت به دهه قبل به رقم ۲۱۵ مورد سیل رسیده است.
ایران در دهه ۵۰ شاهد وقوع ۴۰۴ فقره سیل بوده است. در دهه ۷۰ شاهد رشد ۸۹ درصدی وقوع سیل نسبت به دهه ماقبل بوده‌ایم. در دهه ۶۰، ۷۰ و ۸۰ تعداد دفعات وقوع سیل در کشور با رشدی تصاعدی به ترتیب به یک هزار و ۲۳۱، دو هزار و ۹۷ و یک هزار و ۵۸۱ فقره رسیده است. بر اساس آنچه در آمارهای گردآوری شده سازمان جنگل‌ها درج شده از ابتدای سال ۹۰ تا ۶ ماهه ابتدای سال ۹۴، ۵۵۲ مورد سیل در ایران رخ داده است.
عواملی که بروز سیل را در ایران تشدید کردند
سیل به عنوان یکی از بلایای طبیعی بسیار مخرب در ایران می تواند معلول عواملی همچون جنگل‌زدایی، تخریب مراتع، تبدیل و تغییر آبخیزها و تالاب‌ها به مزارع، حجم روزافزون زباله و ضایعات باشد که سیل های سالهای اخیر استانهای شمالی می تواند شاهدی بر این ادعا باشد.
از دیگر عوامل تشدید سیل در ایران می توان به دخل و تصرف غيرمجاز در حريم و بستر رودخانه‌ها؛ تخريب منابع طبيعي و پوشش گياهي منطقه از جمله جنگل‌زدايي، دست‌اندازي بشر به طبيعت و تغيير كاربري اراضي، احداث غيراصولي پل و جاده بر روي رودخانه‌ها و از طرف دیگر وقوع خشکسالی ها نيز اشاره کرد.
یکی از مراحل چرخه مخرب زیست محیطی گرم شدن زمین است. گرم شدن زمين باعث افزايش شدت تبخير شده و به تبع آن افزایش آب مورد نیاز محصولات کشاورزی می شود. ازسوي ديگر مقدار آب براي مصارف كشاورزي كم مي شود و در نتيجه خشكسالي، امنيت غذايي به خطر مي افتد. افزايش دماي زمين همچنين دسترسي به آب شيرين و آشاميدني را تحت تاثير قرار مي دهد. گرم شدن زمین باعث خشک شدن رودخانه ها نیز می شودو در مناطق کم آب تر مشهود است. پیامد مخرب دیگر گرمایش زمین افزایش تعداد و قدرت طوفان هاست.
مصرف بی رویه آب و خشکی های پی در پی نیز در حال حاضر ایران را در وضعیت خشکسالی قرار داده است. وضعیت بارندگی حکایت از آن دارد که ميانگين بارندگي سالانه کشور حدود ۲۵۰ ميليمتر است که اين عدد کمتر از ميانگين بارندگي آسيا و حدود يک سوم ميانگين بارندگي سالانه جهان است؛ از طرفی ۷۰درصد تالاب های کشور در وضعیت وخیم به سر برده و صفت خشک شده در کنارشان می آید.
تخریب جنگل‌ها و مراتع، چرای بی‌رویه دام در بالادست سدها و مسدود کردن غالب رودخانه‌های کشور با دیواره‌های بتونی نیز از دیگر دلایل تشدید سیل در کشور است. بر اساس اعلام سازمان حفاظت محیط زیست، از ۴۲۱ مورد سیل اتفاق افتاده از سال ۱۳۳۰ تا ۱۳۸۰ نزدیک به ۷۴ درصد آن تنها مربوط به سالهای ۱۳۶۰ تا ۱۳۸۰ می‌شود. یعنی در فاصله سالهای ۶۰ تا ۸۰ میزان سیل ۲۰ برابر شده در حالی که تغییرات زیادی در بارندگی‌های منطقه جز چند مورد استثنایی وجود نداشته است. البته از این زمان به بعد نیز آمار دیگری ارائه نشده است!
نمودار زیر نشان می دهد که حوادث هواشناسی مانند طوفان ها، حوادث مرتبط با آب مانند سیل، رانش زمین و بهمن ها و حوادث اقلیمی مانند افزایش دما، خشک سالی و آتش سوزی جنگل ها در جهان، به چه نسبتی از سال ۱۹۸۰ تا کنون افزایشی سه برابری یافته است.
فارس، گلستان و کرمان سیل‌خیزترین‌ها
سیل می‌تواند از راه های زیادی ایجاد شود. شایع‌ترین راه زمانی است که رودخانه‌ها و نهرها از کناره‌هایشان سرریز می‌کنند. این سیل‌ها، سیلهای رودخانه‌ای نامیده می‌شوند. باران سنگین، سد یا خاکریز شکسته، ذوب سریع یخ در کوه‌ها و یا حتی شکستن سد سدهای آبی در نقطه‌ای آسیب پذیر می‌تواند یک رودخانه را سیلابی کند و آن را در خشکی‌های اطراف نزدیک رودخانه گسترش دهد. آمارهای هواشناسی نشان می‌دهد اگرچه حجم بارش‌ها در ایران به میزان ۲۰ درصد نسبت به میانگین دراز مدت کاهش یافته اما در حال حاضر باران‌های شدیدتر در مدت زمان کوتاهتری بر سرزمین ایران نازل می‌شود. این مسئله، میزان وقوع سیل را در کشور را افزایش داده است.
بررسی تعداد دفعات وقوع سیل از دهه ۳۰ تا شش ماهه ابتدای سال ۹۴ نشان می‌دهد، بیشترین میزان وقوع سیل در استان فارس طی این مدت رخ داده است. استان گلستان رتبه دوم و کرمان سومین استان سیل خیز کشور است. در حالی استان گلستان دومین استان سیل‌خیز کشور است که ۲۰ درصد سطح این استان پوشیده از جنگل است و مطالعات انجام شده در اروپا نشان می‌دهد، جنگل‌ها سدهایی طبیعی برای ذخیره آب هستند اما گویا به دلایل مختلف، این سدهای طبیعی کارکردهای خود را در استان گلستان از دست داده‌اند.
بر اساس آنچه در آمارهای سازمان جنگل‌ها ذکر شده استان گلستان در دهه ۳۰ شاهد هیچ سیلی نبوده است. اما تعداد دفعات وقوع سیل این استان از دهه ۴۰ تا ۸۰، به ترتیب ۱۴، ۱، ۲۰، ۱۲۲ و ۱۹۰ مورد بوده است. از ابتدای سال ۹۰ تا ۶ ماهه ابتدای سال ۹۴ نیز این استان شاهد ۱۸۵ فقره سیل بوده است.
سیلهای مخرب و تاریخی در ایران
با اینکه حافظه تاریخی مردم ایران، سیلهای شمال کشور را فاجعه بارترین سیلهای ایران قلمداد می‌کنند اما سیل میدان تجریش تهران در سال ۱۳۶۶، دومین سیل مخرب کشور از نظر تلفات انسانی لقب گرفته است. ۴ مرداد ۱۳۶۶ ساعت یک بعدازظهر، بر اثر بارش شدید باران و جاری‌شدن سیلاب در دره‌های دربند و گلابدره، در شمال تهران رخ داد. اما آنچه خسارات سیل را تشدید کرد شکسته شدن سد دیگری بود که روی رودخانه گلابدره ساخته شده بود. ناگهان حجم عظیمی از آب روانه میدان تجریش و خیابان شریعتی و مناطق اطراف شد. شدت رگبار به گونه‌ای بود که در مدت ۱۰۷ دقیقه ۲۸ میلیمتر بارش ثبت شد.
در مدت کوتاهی سیلاب عظیمی از رودخانه گلابدره به حرکت درآمد و در مسیر خود سد ساخته‌شده را تخریب و صدها تن گل‌ولای و سنگ را در مسیر رودخانه گلابدره و جعفرآباد به سمت میدان تجریش به حرکت درآورد. سیلهای نکا و ماسوله در دهه ۷۰، سیل کوهدشت لرستان، سیل قم و سیل بهشهر و سیلهای سال گذشته تهران و ایلام از دیگر سیلهای پر خسارت سه دهه گذشته کشور هستند که در نتیجه آن بیش از ۳۰۰ نفر دیگر کشته شدند.
اگرچه هیچ یک از سیلهای کشورمان هنوز هم با سیلهای ویرانگر کشورهای همسایه و اطراف همچون سیل ۲۰۱۴ هند و پاکستان و سیل ۱۹۹۸ چین که منجر به کشته شدن بیش از ۴۰۰۰نفر و وارد آمدن خسارت ۴۰ میلیارد دلاری به زیر ساخت‌های این کشور شد قابل مقایسه نیست، اما جلوی بسیاری از سیلهای کشورمان را می‌توان با مدیریت بهتر منابع آب، جلوگیری از فرسایش خاک و عدم تعرض به حریم رودخانه‌ها گرفت تا هر ساله کشور مجبور به جبران خسارات دهها میلیارد تومانی سیل نباشد.
محمد‌حسین نجاتی
- 13
- 3
