هنوز آثار سیلاب‌های بهاری امسال از مناطق سیل‌زده پاک نشده و عملیات عمرانی برای جبران خسارت‌های وارده به این مناطق ادامه دارد؛ سیلاب‌هایی که حدود ۳۰هزار میلیارد تومان خسارت وارد کردند و احتمال وقوع دوباره آنها نیز کم نیست. سازمان هواشناسی بین‌المللی، با توجه به پدیده تغییر اقلیم و گرم شدن کره زمین، مطالعاتی درباره ریسک وقوع سیلاب در مناطق مختلف کره زمین انجام داده و براساس این مطالعات، ایران در منطقه‌ای قرار گرفته که ریسک وقوع سیلاب در آن حدود ۴برابر افزایش یافته است. با این حساب، عقل سلیم حکم می‌کند هر کاری برای جلوگیری از تکرار حوادث مشابه انجام شود.

در این میان مرکز تحقیقات وزارت راه و شهرسازی دست‌به‌کار تدوین آیین‌نامه سیلاب شده و آنگونه که محمد شکرچی‌زاده، رئیس این مرکز به همشهری می‌گوید،تلاش می‌کند با جمع‌آوری اطلاعات و بازبینی دستورالعمل‌های موجود، راهکارهایی برای جلوگیری از تشدید خسارت‌های سیلاب ارائه کند. به عقیده شکرچی‌زاده، در چند دهه گذشته بخش عمده تمرکز در موضوع مقابله با حوادث و بلایای طبیعی معطوف به بحث زلزله بوده و خطر سیل تا حدودی مغفول مانده است ازاین‌رو تدوین آیین‌نامه‌ای برای سیلاب اقدامی ناگزیر و الزامی است. در ادامه گفت‌وگوی محمد شکرچی‌زاده، رئیس مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی وزارت راه و شهرسازی با همشهری را بخوانید.

پس از وقوع سیلاب‌های سهمگین در اواخر سال گذشته و اوایل سال‌جاری، بحث‌هایی درباره ریشه‌یابی دلایل تشدید خسارت سیلاب مطرح شد و مرکز تحقیقات نیز برای انجام مطالعات مربوط به حوزه زیرساخت‌های راه، مسکن و شهرسازی وارد عمل شد. این مطالعات به کجا رسیده است؟

ما در چند دهه اخیر کلاً در موضوع مقابله با حوادث و بلایای طبیعی بیشتر بر زلزله متمرکز بوده‌ایم و خطر سیل را به‌خصوص با گستردگی سیلاب‌های اخیر پیش‌بینی نمی‌کردیم. در این سیلاب‌ها حدود یک‌سوم کشور با حوادث سیل مواجه شد و براساس اطلاعات جمع‌آوری شده مجموع خسارت‌های آن به بیش از ۳۰هزار میلیارد تومان رسید که ۱۰هزار میلیارد تومان آن خسارت به جاده‌ها، پل‌ها و زیرساخت‌های حمل‌ونقل بود. ازیک‌طرف ماجرا، سیلاب‌های امسال غیرمترقبه و غافلگیرکننده بود از نقطه مقابل، با توجه به این خسارت‌ها و با توجه به اینکه احتمال تکرار این اتفاقات همچنان وجود دارد، توجه به درس‌های سیلاب و جمع‌بندی تجربیات آن را ناگزیر و الزامی می‌کند.

درباره اینکه احتمال وقوع این سیلاب‌ها وجود دارد، مطالعاتی انجام شده یا بر مبنای طبیعی بودن وقوع سیل این احتمال را مطرح می‌کنید؟

مطالعات سازمان هواشناسی بین‌المللی با توجه به پدیده تغییر اقلیم و گرم شدن کره زمین ریسک سیلاب را برای کل کشورها بررسی کرده و در این مطالعات ایران در منطقه‌ای قرار گرفته که ریسک سیلاب در آن ۴برابر شده، پس احتمال وقوع سیلاب در آینده بیشتر هم شده است. نکته دیگر اینکه سیلاب و زلزله یک تفاوت بزرگ دارند که ضرورت توجه به سیلاب را افزایش می‌دهد. وقتی یک زلزله شدید در منطقه‌ای رخ می‌دهد، انرژی زمین آزاد می‌شود و تا چند سال در آن منطقه زلزله بزرگی نخواهیم داشت اما در مورد سیلاب تبخیری در اقیانوس انجام می‌شود و با حرکت باد و جریان هوا و تغییر فشار هوا بارش رخ می‌دهد و هیچ تضمینی برای دوره آرامش وجود ندارد.

مطالعات انجام شده در مرکز تحقیقات و آیین‌نامه سیلاب چه نقشی در مواجهه با سیلاب خواهد داشت؟

نکته اول در مواجهه با سیلاب‌های اخیر این بود که بتوانیم نقاط ضعف و موضوعات کمتر مورد توجه قرار گرفته را شناسایی کنیم و درس بگیریم تا هم راه برای مدیریت مهار بارش‌ها فراهم شود و هم از بروز خسارت‌های جدی در زیرساخت‌ها و ابنیه جلوگیری شود. به‌خصوص که وضع اقتصادی دولت به‌گونه‌ای نیست که قادر باشد چنین خسارت‌های سنگینی را سریعاً جبران کند. پس بهترین راهی که در موضوع سیلاب باقی می‌ماند پیشگیری است. به همین دلیل از نخستین روزهای وقوع سیلاب، مرکز تحقیقات وزارت راه و شهرسازی ۱۱گروه کارشناسی به استان‌ها و مناطق سیل‌زده فرستاد و اطلاعات جامعی را جمع‌آوری کرد که براساس این اطلاعات، مشکلات و کاستی‌ها ارزیابی و راهکارهای رفع آنها مشخص شود و امکان بهبودبخشی تاب‌آوری تأسیسات، ساختمان‌ها و زیرساخت‌ها فراهم آید.

در این ارزیابی‌ها چه مسائلی مشخص شد و آیا راهکاری برای رفع آن ارائه شد؟

یکی از مواردی که بسیار قابل‌توجه قرارگرفت این بود که باید دستورالعمل و آیین‌نامه‌های قبلی مربوط به طراحی پل‌ها، راه‌ها، دیوارهای حائل و ابنیه مورد بازنگری قرار بگیرد و برخی از مفروضات مهندسی مانند دوره بازگشت، عمق آب‌شستگی و... را بازبینی کنیم تا در جریان بازسازی مناطق سیل‌زده و ساخت ابنیه جدید در مناطق دیگر، راه بر تکرار خسارت بسته شود. همچنین درنتیجه این مطالعات مشخص شد در حوزه شهرسازی نیز باید در دستورالعمل‌ها و بخشنامه‌های مربوط به طرح‌های جامع و تفصیلی، موضوعات هیدرولیک، هیدرولوژی و ارزیابی ریسک برای سیل نیز مانند مبحث زلزله انجام شود؛ چراکه مطالعات شهرسازی تاکنون سیل را ضعیف دیده و مبنای محاسبات آن خشکی محور بوده است. ضمن اینکه بررسی‌های ما نشان داد در ساختمان‌سازی‌های مناطقی که در معرض سیل قرار داشتند یا دارند، راهکارهای ارائه شده در مبحث ۶مقررات ملی ساختمان رعایت نشده است؛ راهکارهایی که می‌توانست به مقاومت ساخت‌وسازها در برابر سیل کمک کند و از این رو اجرای آن جدی‌تر دنبال شود.

در این بررسی‌ها قرار است دستورالعمل‌ها و آیین‌نامه‌های قبلی اصلاح شوند یا آیین‌نامه جدیدی تدوین خواهد شد؟

از زمان سیلاب، به دستور وزیر راه کمیته‌هایی برای جمع‌بندی اطلاعات موجود و آیین‌نامه‌های قبلی تعیین شد تا با حذف مفاد تکراری و ایجاد بندهای ضروری و جدید، مجموعه‌ای منسجم از دستورالعمل نهایی و مناسب داشته باشیم. البته بررسی‌های کارشناسی نشان می‌دهد اگر همین دستورالعمل‌های موجود رعایت می‌شد، میزان خسارت‌های وارده ۳۰تا ۴۰درصد کمتر بود ضمن اینکه بازبینی آیین‌نامه‌ها و قوانین حوزه راه، مسکن و شهرسازی امری معمول است و مثلاً آیین‌نامه ۲۸۰۰که به مقاوم‌سازی ساختمان مقابل زلزله اختصاص دارد تاکنون ۴بار ویرایش شده و ویرایش پنجم آن نیز به‌زودی ابلاغ می‌شود.

چه تغییراتی در دستورالعمل‌ها ایجاد شده است؟

مثلاً در آیین‌نامه‌های موجود، برای ساخت یک پل، شرایط مورفولوژی مشخص برای بستر رودخانه‌ها پیش‌بینی می‌شد که مبنای ساخت پل قرار می‌گرفت اما در سال‌های اخیر با کم آب شدن رودخانه‌ها، در بسیاری نقاط به‌صورت مجاز یا غیرمجاز دست‌اندازی‌ها  برای برداشت ماسه از بستر رودخانه‌ها انجام شد که رژیم هیدرولیک رودخانه را تغییر می‌دهد و در گذر زمان زمینه‌سازی آسیب به پایه پل‌ها می‌شود.

بنابراین در طراحی‌ها، ضمن اینکه باید با توجه به دوره بازگشت، تغییرات مورد نیاز را انجام دهیم، حتماً باید مطالعات بالادست و پایین‌دست را نیز داشته باشیم و مهم‌تر اینکه در طول عمر سازه پل، تمهیداتی برای جلوگیری از اتفاقاتی اندیشیده شود که می‌تواند وضعیت رودخانه را تغییر دهد. نکته این است که تعداد تأسیسات زیربنایی آسیب‌دیده در سیلاب‌های اخیر بسیار زیاد است و بررسی تمام این پل‌ها و راه‌ها نیاز به کارهای کارشناسی عمیق و منابع مالی گسترده‌تری دارد. همین بررسی‌های انجام شده توسط مرکز تحقیقات و جامعه مهندسان مشاور اثبات می‌کند که ما به بازبینی مفروضات نیاز داریم و باید این مطالعات با قدرت ادامه پیدا کند.

این مطالعات فقط برای کاهش تخریب سیلاب‌های آینده کارایی دارد یا برای وضع موجود هم پیشنهاد‌هایی ارائه می‌کند؟

آنچه در این مطالعات تحت عنوان تدوین آیین‌نامه سیلاب در دستور کار است، تلاش می‌کند ساختار مهندسی و اجرا را به سمتی ببرد که احتمال بروز خسارت‌ها را کاهش دهد اما همزمان در نتایج ارزیابی‌های صورت گرفته در مناطق سیل‌زده نیز حقایقی به‌دست‌آمده که به اصلاح وضعیت موجود کمک می‌کند. این یک واقعیت است که حتی اگر طراحی و مدیریت سازه‌ها درست باشد، اقداماتی مانند رسوب‌برداری و لایروبی نیز باید انجام شود تا مبادی باز بماند و سیلاب به سازه‌ها و ساختمان‌ها خسارت نرساند در حالی که مثلاً در ماجرای سیل استان گلستان، بخش زیادی از خسارت‌های وارده ناشی از رسوب بستر رودخانه و لایروبی نشدن آن بود. در مطالعات اخیر، این موارد شناسایی و برای اصلاح به دستگاه‌های مسئول ارجاع داده شده است.

در تدوین آیین‌نامه سیل، آیا براساس منطقه‌بندی عمل می‌شود یا کلاً دستورالعمل‌هایی برای اجرا در کل کشور ارائه خواهد شد.؟

در این آیین‌نامه نقشه‌های خطر سیل مانند کاری که در حوزه زلزله انجام شده، تهیه می‌شود و مناطق با توجه به شرایط اقلیمی و خطرهای بالقوه در پهنه‌بندی سیل مورد توجه قرار می‌گیرند. در جریان مطالعات کارشناسی، اطلاعات پایش ساختمان‌های واقع در حریم مسیل‌ها به دستگاه‌های اجرایی ارسال می‌شود و در مواردی که ساختمان یا سازه‌ای در حریم و مسیل است باید تخریب و تخلیه شوند. همچنین همزمان با تدوین این آیین‌نامه، اقداماتی برای مقاوم‌سازی ساختمان‌های موجود نظیر پایداری‌سازی‌ ترانشه‌ها، شیروانی‌ها و بستر رودخانه‌هایی که با برداشت غیرمجاز مواجه بوده‌اند در دستور کار سازمان راهداری و شرکت ساخت و توسعه زیربناهای حمل‌ونقل کشور قرار گرفته اما با مشکل محدودیت منابع مالی مواجه است و باید بیشتر سرمایه‌گذاری کنیم.

احمدمیرخدایی