وضعیت «مواد مخدر» در ایران پس از سه دهه

۳۰سال پیش قانون مبارزه با مواد مخدر به منظور پیشگیری از اعتیاد و مبارزه با قاچاق مواد مخدر یا روان‌گردان‌های صنعتی غیردارویی، اعم ازتولید، توزیع ،خرید، فروش و استعمال آنها در ستاد مبارزه با مواد مخدرتصویب شد؛ ستادی که ریاست آن برعهده رئیس‌جمهور است و این ستاد برای برنامه‌ریزی، نظارت، هماهنگی و پیگیری مسائل مرتبط با مقابله با عرضه مواد مخدر، پیشگیری از اعتیاد به مواد مخدر و درمان آن از سال۱۳۶۷، با مصوبه مجمع تشخیص مصلحت نظام راه‌اندازی شد.

حالا با گذشت بیش از سه دهه از تصویب این قانون، حمیدرضا صرامی، مدیرکل دفتر تحقیقات ستاد مبارزه با مواد مخدر اعلام کرد که سالانه یک میلیون و ۵۰۰هزار زن باردار در جامعه داریم و بررسی‌ها نشان داده است که نیم درصد، یعنی حدود ۷ هزار و ۵۰۰نفر از آنها در سال نوزادان معتاد به دنیا می‌آورند. در سال ۱۳۹۵ غربالگری نشان داد که از ۹۰۰ هزار زن باردار، ۲هزار و ۴۳۸ نفر از زنان بارداری بودند که به عنوان مادر معتاد شناخته شدند.

این آمار درحالی است که از ابتدای انقلاب تا پایان سال۱۳۹۵ بیشتر از ۱۰هزار تن مواد مخدر کشف شده و بیش از ۴۰هزار درگیری با قاچاقچیان صورت گرفته است و بیش از ۴۵هزار باند مواد مخدر از بین رفته است؛ سه هزارو۸۰۰ نفر به شهادت رسیده‌اند و بیش از ۱۲هزار نفر جانباز شده‌اند. در این میان وضعیت شیوع مصرف مواد در ۹استان کشور از میانگین نرخ کشوری که ۵.۴ درصد بالاتر است و استان‌های خوزستان، گلستان، چهارمحال و بختیاری، کرمان، فارس، خراسان شمالی، مرکزی، کرمانشاه و سیستان و بلوچستان میانگین مصرفی بالاتری در سطح کشور دارند.

ورود دانه‌های تراریخته شاهدانه به کشور

صرامی به ایسنا توضیح داد: باید توجه داشت که سیستم هوشمند اعتیاد، ماده گل، ماری‌جوانا و حشیش را به عنوان الگوی دوم مصرف مواد وارد کشور کرد. بدین معنا که در حال حاضر تریاک با ۵۳ درصد، حشیش، گل و ماری‌جوانا با ۱۱.۹ درصد، شیشه با حدود ۸ درصد و هروئین با حدود ۷ درصد چهار الگوی مصرف مواد را در کشور به خود اختصاص می‌دهند. مدیرکل دفتر تحقیقات و آموزش ستاد مبارزه با مواد مخدر عنوان کرد: سیستم مافیای مواد مخدر با ارائه فریب‌های فرهنگی و باورهای غلط تلاش می‌کند تا حشیش و ماده گل را بدون زیان و اعتیاد معرفی و از این راه مشتریان جدیدی را جذب کند. نکته مهم این است که ورود این ماده عموما از خارج مرزهای کشوراست.

متاسفانه هم‌اکنون میزان تولید در افغانستان از ۴ هزار تن به ۹ هزار تن افزایش یافته است. برای به ‌دست آوردن چرخه جدید فروش مواد در ایران دانه‌های تراریخته شاه‌دانه را وارد کشور می‌کنند و الگوی مصرف جدیدی را ایجاد کرده‌اند. وی با اشاره به اینکه « میانگین شیوع مصرف مواد در استان خراسان‌رضوی ۲.۷۶ درصد است»، توضیح داد: این آمار بدین معناست که نرخ شیوع استان از میانگین کشور پایین‌تر است. شیوع مصرف مواد عبارت است از افرادی که به شکل مستمر اقدام به مصرف می‌کنند، اما هنوز به چرخه اعتیاد وارد نشده‌اند. 

پیشنهاد روش‌های نوین کاهش اعتیاد

از سوی دیگر بر اساس ماده ۵۷ سیاست‌های کلی، ابلاغی از سوی مقام معظم رهبری باید سالانه پنج درصد اعتیاد کاهش یابد. در ماده ۱۰۶قانون برنامه ششم توسعه نیز ستاد مبارزه با مواد مخدر موظف است که سالانه پنج درصد اعتیاد را کاهش دهد. بنابراین برای شناخت اعتیاد باید پژوهشی علمی صورت بگیرد که وضعیت اعتیاد در کشور به چه صورت است.

موضوعی که پنج روز پیش علی مویدی، قائم مقام دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر در شصت و سومین جلسه کمیته فرهنگی و پیشگیری ستاد مبارزه با مواد مخدر درباره آن گفت: باید روش‌های نوین و خلاقانه‌ای برای کاهش اعتیاد در کمیته فرهنگی و پیشگیری پیشنهاد شود چرا که توفیق کشور در مبارزه با مواد مخدر تا اندازه زیادی مربوط به فعالیت این کمیته است. ضمن آنکه غفاری معاون فرهنگی-اجتماعی وزارت علوم نیز تاکید کرد: برای سیاست‌گذاری در زمینه حل مسائل دشوار مانند اعتیاد و آسیب‌های اجتماعی باید تعامل میان دستگاه‌های متولی تقویت شود. تعاملی که می‌تواند در بین دستگاه‌های اجرایی یک هم‌افزایی ایجاد کند و هزینه‌های مادی و غیر مادی لازم کاهش آسیب‌های اجتماعی را تقلیل دهد.

زنان، ۷درصد جمعیت معتادان کشور

اما نکته‌‌ای که نباید از آن غافل شد و باید به آن بیش از پیش توجه کرد، آمار بالا و رو به افزایش زنان در چرخه اعتیاد است. موضوعی که روز گذشته مشاور امور زنان در ستاد مبارزه با مواد مخدر به آن اشاره می‌کند و در یک برنامه رادیویی می‌گوید: امروز حدود هفت درصد از معتادان کشور را زنان تشکیل می‌دهند و در حال حاضر ۱۵۶هزار نفر از بانوان ایرانی درگیر اختلالات ناشی از مصرف مواد مخدر هستند.

به گفته فیروزه جعفری، شفافیت پوست، لاغری و بهینه‌سازی وضعیت ظاهری از جمله باورهای غلطی بود که بسیاری از زنان ایرانی را در سال‌های گذشته به دام مصرف شیشه انداخته بود. در حال حاضر اعتیاد همسران یکی از مهم‌ترین عواملی است که می‌تواند بسیاری از زنان را در این دام گرفتار کند. این مقام مسئول در توضیحی دیگر گفت: موضوع ژنتیک همواره در اختلالات روانپزشکی نقش پر رنگ و مهمی دارد؛ به طوری‌که کسانی که در خانواده خود فرد معتاد دارند، همواره در معرض اعتیاد هستند. عوامل محیطی ترغیب کننده به اعتیاد در زنان، همواره از عوامل ژنتیکی مهم‌ترهستند.

۲۷.۵درصد جامعه نگرش مثبتی به مصرف مواد دارند

صرامی در بخشی دیگر از سخنانش به باورهای نادرست و نگرش‌های مثبت در این زمینه می‌پردازد. او با بیان اینکه «سیستم اعتیاد از طریق فریب فرهنگی و باورهای نادرست تلاش می‌کند مصرف مواد مخدر را برای زنان و دختران عادی نشان دهد» افزود: ۲۷.۴ درصد از جامعه نگرش مثبت به مصرف مواد مخدر دارند. از این میان سهم زنان ۲۶.۴ درصد است و سهم مردان ۲۹.۳ درصد است. وجود این نگرش مثبت همراه با اختلالات خلق، اضطراب و فشارهای گروه همسالان می‌توانند مشکلات زیادی را ایجاد کنند. وی افزود: در حالی که ۲۷.۴ درصد از مردم ایران نسبت به مصرف مواد مخدر نگرش مثبت دارند، نگرش مثبت نسبت به مصرف مواد در خراسان‌رضوی حدود ۲۹ درصد است.

هنگامی که نگرش فرد نسبت به مواد مثبت باشد گرایش مصرف در او وجود خواهد داشت. نیاز است تا دستگاه‌های فرهنگی استان در جهت تقویت نگرش‌ها و اصلاح باورها اقدامات لازم را انجام دهند. این نگرش‌ها باید از طریق مهارت خود کنترلی، مهارت مقاومت در برابر فشارهای دوستان، مهارت تصمیم‌گیری و... برای نوجوانان و جوانان استان تقویت شود. مدیرکل دفتر تحقیقات و آموزش ستاد مبارزه با مواد مخدر تصریح کرد: میزان تمایل به مصرف مواد در بین جمعیت ۱۵-۶۴ کشور حدود ۱۶.۸۱ درصد است. همچنین گرایش به مصرف مواد در پسران بیشتر است.

صرامی ادامه داد: باورها و نگرش‌های نادرست زمینه را برای گسترش مصرف فراهم می‌کند. در این راستا نباید از نقش بی‌بدیل رسانه ملی غافل شد. ما معتقدیم متناسب با حجم تهدید مواد مخدر هنوز میزان آگاه‌سازی و آموزش مهارت در جامعه صورت نگرفته است. وزارت علوم، وزارت آموزش و پرورش، سازمان تبلیغات، ائمه جمعه، ائمه جماعات، رسانه ملی و رسانه‌های مجازی باید ایفای نقش جدی‌تری داشته باشند. چراکه اقدامات آن‌ها متناسب با حجم تهدید نیست.

ضعف دستگاه‌های فرهنگی در مبارزه با مواد مخدر

اما در این میان آنچه مهم به نظر می‌رسد نقش دستگاه‌های نظارتی در حوزه اعتیاد است. سوال این است که چرا با وجود این دستگاه‌ها و بعضا بودجه‌های هنگفت آنها، آمار اعتیاد در سال‌های اخیر تا این اندازه پیشرفت داشته است؟ مدیرکل دفتر تحقیقات ستاد مبارزه با مواد مخدر در توضیح این موضوع می‌گوید: در کشور ۵۱ دستگاه فرهنگی وجود دارد. این ۵۱ دستگاه فرهنگی چه میزان ایفای نقش می‌کنند؟. اگر سن اعتیاد کاهش یافت، اگر جنسیت زنان در اعتیاد ورود بیشتری پیدا کرد، اگر ۲۰ درصد از مصرف‌کنندگان دارای مدرک تحصیلی فوق‌دیپلم، کارشناسی‎، کارشناسی‌ارشد و دکتری هستند و اگر ۲۲ درصد از کارگران به سمت مصرف مواد رفته‌اند، از دلایل مهم این موارد این است که دستگاه‌های فرهنگی کشور ضعیف عمل کرده‌اند. صرامی توضیح داد: خرده‌نظام اقتصادی باید در جهت فقرزدایی و بیکاری‌زدایی گام‌های جدی‌تری بردارد. خرده‌نظام اقتصادی باید شکاف اقتصادی را کاش دهد تا جامعه فقیر در کنار یک جامعه غنی قرار نگیرد. همچنین باید برای افزایش اعتماد اجتماعی و همبستگی نشاط اجتماعی اقدامات تاثیرگذارتری را انجام دهیم.

پیشگیری و آموزش؛ مهم‌ترین و موثرترین راه مبارزه

با همه این صحبت‌ها به نظر می‌رسد مهمترین موضوع برای مبارزه با اعتیاد، پیشگیری است و خانواده‌ها در ابتلا یا مصونیت از اعتیاد به مصرف مواد مخدر صنعتی و شیمیایی نقش اساسی دارند و لازم است تا آموزش‌ها و اقدامات لازم برای پیشگیری از اعتیاد علاوه ‌بر تمرکز بر محیط‌ آموزشی به نوع و سبک زندگی فرزندان نیز متمرکز و متوجه باشد.

وضعیتی که اگر کنترل نشود، بر سبک زندگی نسل‌های آینده هم تاثیر می‌گذارد. این درحالی است که اقدامات پیشگیرانه از اعتیاد دارای اهمیت زیادی است، اقداماتی که نه‌تنها باید با ورود موادمخدر به سبک زندگی دانش‌آموزان یا افراد معتاد یا مستعد مصرف مواد مخدر صنعتی و شیمیایی مقابله کند، بلکه باید با نظام مغفول‌مانده خانواده و ساختار فرهنگی اعتیادزده نیز دست و پنجه نرم کند.

همچنین در این عرصه لازم است مسئولان و دست‌اندرکاران امر مبارزه با مواد مخدر باید وجود ساختار فرهنگی قوی را به خانواده‌ها گوشزد کنند و آنان را به‌صورت فعالانه در فرآیند یادگیری و پیشگیری اولیه از اعتیاد مشارکت و خانواده‌ها را تشویق کنند تا تجربیات یادگیری خود را در سایر مسائل اجتماعی و بهداشتی به کار ببرند. علاوه بر اقدامات یاد شده مهم‌ترین کاری که در زمان حاضر باید در زمینه کاهش احتمال ابتلا به مواد مخدر در کشور انجام شود، اطلاع‌رسانی موثر پیرامون خطرات این پدیده است.

آسو محمدی