هر روز عکس و یا فیلمی از رفتار متناقض برخی سلبریتیها در داخل و خارج از کشور منتشر میشود که در بین افکار عمومی بازتاب زیادی پیدا میکند و مورد تعجب افکار عمومی قرار میگیرد. مردم هنگامی که مشاهده میکنند فردی که تا دیروز مبلغ گفتمان رسمی جامعه بوده و اتفاقا بر آن پافشاری نیز میکرده، یکباره رفتاری از خود نشان میدهد که صدوهشتاد درجه با مواضع گذشتهاش متفاوت است، متعجب میشوند.
این رویکرد زنگ خطری جدی برای جامعهای است که گروههای مرجع آن باید اصالت بیشتری در هنجارها و رفتارهای خود داشته باشند. شاید تلاش مردم برای تغییر زیست جهان خود امری متناسب با رویکرد جهانیشدن و البته طبیعی باشد اما رفتار دوگانه از سوی سلبریتیها که به صورت کاذب جای گروههای مرجع سنتی مانند روشنفکران و روحانیون را گرفتهاند جای تأمل جدی دارد. به همین دلیل و برای تحلیل و بررسی این موضوع «آرمان» با پروفسور حسین باهر جامعهشناس برجسته کشور گفتوگو کرده است. دکتر باهر معتقد است: «برخی از سلبریتیهایی که در جامعه وجود دارند به دلیل نداشتن اصالت کافی برای قرارگرفتن در گروه مرجع جامعه به بعضی باورهای کلیدی جامعه مانند حجاب اعتقاد ندارند.
این افراد اغلب اقدامات خود را نیز به صورت غوغاسالارانه انجام میدهند و تلاش میکنند در چنین فضایی برای خود شهرت کسب کنند. حجاب یک مقوله پیچیده و مهم در جامعه اسلامی است و به همین دلیل سلبریتیها از درک و فهم این مقوله پیچیده عاجز هستند.» در ادامه ماحصل این گفتوگو را میخوانید.
چرا رفتار و ارزشهای برخی سلبریتیها در داخل و خارج از کشور با هم تفاوت دارد؛ آن هم به شکلی که پس از خروج از ایران تغییر رفتار میدهند؟
سلبریتی عنوانی است که به همه افراد سرشناس جامعه گفته میشود که در زمینههای مختلف سیاسی، اجتماعی و فرهنگی گفته میشود. این در حالی است که برخی گمان میکنند سلبریتیها تنها کسانی هستند که در زمینه سینما و ورزش فعالیت دارند و رفتارهای فوق مدرنی از خود نشان میدهند که آنها را از دیگران متمایز میکند. در نتیجه اگر بنده اشارهای به کژرفتاریهایی میکنم به گروه خاصی اشاره نمیکنم و بلکه معتقدم در جامعه در همه زمینهها و در همه سنین سلبریتی وجود داشته و در آینده نیز وجود خواهد داشت. با این وجود این مسأله که چرا سلبریتیها در جامعه به یک شکل رفتار میکنند اما هنگامی که به خارج از کشور سفر میکنند رفتار خود را تغییر میدهند دلایلی دارد که عمدتا نیز فرهنگی هستند و ریشه در نوع فرهنگ جامعه دارد. در شرایط کنونی، فرهنگی که بین سلبریتیهای جامعه وجود دارد سبب شده که برخی از این فضا استفاده کرده و شهرت و ثروت زیادی به دست آورده و به پشتوانه این شهرت و ثروت جایگاهی هم در جامعه به دست میآورند.
از سوی دیگر در این فضا برخی که مدعی سلبریتی هستند به دلیل خطاهایی که در زندگی خود دارند تخطئه میشوند و به اهداف خود نمیرسند. در فضایی که هارمونی و نظم روشنی ندارد، یکی به عرش میرسد و دیگری به فرش و به همین دلیل نیز انسانهای بیمایه هنگامی که از کشور خارج میشوند ظرفیت میترکانند و دست به رفتاری میزنند که در گذشته از آنها مشاهده نشده است. افکار عمومی نیز که در گذشته ذهنیت دیگری از این افراد داشته با مشاهده این رفتار جدید که گاها عجیب و غیرمنتظره نیز به نظر میرسد گمان میکنند که این افراد از افکار و باورهای گذشته خود عدول کردهاند. به صورت طبیعی شخصیت انسان با تغییر زمان و مکان نباید دچار دگرگونی قابل توجهی شود و بلکه شخصیت انسان معمولا باید از یک رویکرد خاص پیروی کند. البته این رویکرد در موقعیتهای مختلف ممکن است رفتار متفاوتی از خود نشان بدهد اما بهصورت کلی از یک رویکرد خاص پیروی میکند و کمتر با دگرگونیهای اساسی مواجه میشود.
برخی از بازیگران و مجریان که زمانی در صداوسیما فعالیت میکردند هنگامی که کشور را ترک میکنند دست به هنجارشکنی و عدول از مواضع گذشته میزنند. آیا چنین افرادی در زمانی که در صداوسیما فعالیت میکردند نیز به ارزشهایی که تبلیغ میکردند باور نداشتهاند؟
این مسأله به نوع انتخاب این افراد بازمیگردد که با توجه به چه معیارهایی انتخاب شدهاند. اگر انتخاب این افراد براساس معیارهای منطقی و پایدار صورت بگیرد اتفاقی که میافتد این است که اگر این افراد به خارج از کشور نیز سفر کنند به صورت کموبیش خود را به این معیارها پایبند میدانند و رفتاری از خود نشان نمیدهند که باورهای گذشته آنها را زیر سوال ببرد. بهعنوان مثال اگر انتخاب افراد بهصورت صحیح صورت گرفته باشد یک خانم که با چادر در تلویزیون فعالیت میکرده، اگر به خارج از کشور سفر کند همچنان حجاب خود را حفظ میکنند. البته ممکن است دیگر مانند گذشته چادر نداشته باشد اما شرایط به شکلی نیست که کشف حجاب کند. در چنین شرایطی خانمها مانتوی بلند میپوشند و به شکلی رفتار میکنند که همچنان به قواعد و اصول گذشته پایبندی نشان میدهند. رفتار ضد و نقیض برخی سلبریتیها به دلیل نوع گزینشی بوده درباره آنها صورت گرفته است. مسئولانی که قصد انتخاب چنین افرادی را دارند باید با توجه به معیارهای پایدار اجتماعی و فرهنگی دست به انتخاب بزنند تا در آینده شاهد رفتار منافقانه و رنگارنگ آنها نباشند.
رفتار دوگانه سلبریتیها در مقابل ارزشها و باورهای جامعه سبب سردرگمی و انحراف مسیر جامعه نخواهد شد؟
اینگونه رفتار در مرحله نخست ایجاد بدبینی در بین اقشار مختلف مردم میکند. افراد اصیل جامعه که دارای آگاهی هستند چنین افرادی را الگوی خود قرار نمیدهند و مسائل را از هم تمییز میدهند. با این وجود برخی جوانان که سلبریتیها را بهعنوان الگوی خود انتخاب کردهاند ممکن است به تأسی از آنها دست به چنین رفتاری بزنند و رفتار دوگانهای از خود نشان بدهند. این اتفاق در مدارس رخ داده است. بهعنوان مثال در مدارس دخترانه که پوشیدن چادر اجباری است دختران دانشآموز در مدرسه که هستند از چادر استفاده میکنند اما به محض اینکه از در مدرسه خارج میشوند چادر خود را در کیف خود میگذارند و روسری و لباسی میپوشند که تفاوتهای معناداری با حجاب آنها در محیط مدرسه دارد. این وضعیت در محیط منزل و محیط کار نیز وجود دارد و نوع پوشش خانمها در محیط منزل و کار با هنگامی که برای تفریح به بیرون میروند متفاوت است. این رویکرد در رفتار سبب میشود که افراد جامعه بین آنچه دوست دارند و آنچه که در محیط کار و مدرسه بهعنوان ارزش و باور شناخته میشود دچار دوگانگی شوند و در یک حالت سردرگم بمانند و مجبور باشند نان به نرخ روز بخورند. باید نسبت به این موضوع حساسیت نشان داد و به آسیبشناسی دقیق آن پرداخت.
رفتار متناقض این عده از سلبریتیها نسبت به ارزشهای جامعه به دلیل عدول از باورها و ارزشهای سنتی جامعه است و یا اشتیاق نسبت به رویکرد جهانیشدن و نزدیکشدن به فرهنگ جهانی؟
به نظر من هر دو مورد وجود دارد. با این وجود بیریشگی میتواند چنین افرادی را به هر سمتوسویی بکشاند. کسی که ریشه داشته باشد و دارای قواعد خاص خود برای زندگی باشد به محض اینکه به خارج از کشور برود رفتار خود راتغییر نمیدهد. بهعنوان مثال برخی از خانمها که قصد سفر به خارج از کشور دارند به محض اینکه هواپیما پرواز میکند روسری و چادر خود را برمیدارند و حجاب خود را تغییر میدهند این مسأله نشان میدهد که این افراد از ابتدا به حجاب اعتقاد نداشتهاند. به همین دلیل نیز با تغییر محیط رفتار و باورهای خود را نیز تغییر میدهند. این تغییرات نباید بهاندازهای باشد که باعث شود در باورهایی که تا دیروز مبلغ آن بودند امروز در نقش مخرب نقشآفرینی کنند.
چه اتفاقی در جامعه رخ داده که برخی سلبریتیها جای روشنفکران را گرفتهاند؟
بیهودگی و بعضا فرومایگی باعثشده این عده از سلبریتیها جای روشنفکران را در جامعه ایران بگیرند. هنگامی که شرایط در جامعه به شکلی جلو میرود که آب زلال کنار میرود و آب غیرزلال جای آن را میگیرد جامعه با فقدان گروههای مرجع جریانساز و تأثیرگذار مواجه میشود. این در حالی است که جامعه امروز ایران با نسل جدید دهه هفتاد و هشتادی مواجه است که با هنجارهای سنتی جامعه تفاوتهای معناداری پیدا کردهاند. این مسائل ریشه در کنار گذاشتن روشنفکران بهعنوان روشنگران جامعه و بعضا جلوگیری از فعالیت آنها بوده است. امروز حتی زبان جوانان جامعه فارسی «دری» نیست بلکه به فارسی «ددری» تبدیل شده است. امروز نسل جدید کلمات غرب و مهجوری در صحبتهای محاورهای خود به کار میبرند که برای نسل گذشته نه مقدور است و نه قابل فهم. این اتفاقات به دلیل توجه مردم به سلبریتیهای تازه بهدورانرسیده است که عمدتا نیز در رسانههای گروهی ظهور و بروز پیدا کردهاند. این رفتار سلبریتیها نیز برای بسیاری از جوانان سرمشق میشود.
تغییر گروههای مرجع جامعه از روشنفکران به سلبریتیها چه نقشی در توسعه کشور خواهد داشت؟ آیا سلبریتیهایی که فاقد تفکر نقاد خودبنیاد هستند نمیتوانند در مسیر توسعه فکری کشور اخلال ایجاد کنند؟
گروههای مرجع همواره در توسعه جوامع نقش تعیینکنندهای داشتهاند. به همین دلیل نیز اگر سلبریتیها کارکرد مثبت خود را به جامعه نشان بدهند و بتوانند در جامعه به صورت مثبت جریانسازی کنند مسیر توسعه کشور هموار خواهد شد. با این وجود کارکرد سلبریتیها در ایران به این شکل نبوده است. اگر ما به اشعار، موسیقی و سینمای نسل جدید نگاه کنیم متوجه میشویم که در مواردی آموزههای مطرح شده در این مسائل پیشبرنده و جریانساز نیست و حتی ممکن است مخرب هم باشد.
آموزههایی که امروز توسط برخی سلبریتیها در جامعه ترویج میشود به دلیل ماهیت خشنی که دارد سبب افسردگی و رنجوری در بین جوانان جامعه شده است. این در حالی است که اشعار و سینمای گذشته همواره سرشار از امید و زندگی بود و فهم و درک جوانان را در مسیر زندگی بالا میبرد. در شرایط کنونی هنگامی که جوان از صبح وارد چرخه زندگی میشود به دلیل موسیقی خشنی که گوش کرده همواره با جدل و درگیری مواجه است و این وضعیت به مرور زمان روح و روان وی را افسرده و رنجور کرده است. برخی سلبریتیها بهدلیل فقدان اصالت، برای قرارگرفتن در گروه مرجع جامعه بعضا به باورهای کلیدی جامعه مانند حجاب اعتقاد ندارند. این افراد اغلب اقدامات خود را نیز به صورت غوغاسالارانه انجام میدهند و تلاش میکنند در چنین فضایی برای خود شهرت کسب کنند. حجاب یک مقوله پیچیده و مهم در جامعه اسلامی است و به همین دلیل دستهای از سلبریتیها از درک و فهم این مقوله پیچیده عاجزند. این دسته از سلبریتیها تنها براساس نوع زندگی و رفاهی که در آن قرار دارند عمل میکنند و مسائل مهمی مانند حجاب متاسفانه برای آنها در اولویت نیست.
چرا رسانه ملی با کوچکترین اتفاقی که از سوی سلبریتیها رخ میدهد اقدام به ممنوعالتصویری آنها میکند؟ آیا رسانه ملی رسالت خود را در زمینه کادرسازی بهخوبی انجام داده است؟
اگر رسانه ملی رسالت خود را بهخوبی انجام داده بود اقدام به ممنوعالتصویری نیروهای خود و سلبریتیها نمیکرد. رسانه ملی نباید تابع جوزدگیهای اجتماعی باشد. صداوسیما افراد ناشناس را جذب میکند و به آنها پروبال میدهد. با این وجود به محض اینکه این افراد رفتار متفاوتی از خود نشان دهند و برخلاف هنجارهای جامعه رفتار کنند با پاککردن صورت مسأله آنها را ممنوعالتصویر میکند. باید به دنبال حل مسأله به صورت ریشههای و بنیادی باشیم تا بتوانیم به نتیجه مطلوب برسیم.اگر چنین نباشد به جای اینکه معیارها و هنجارهای مشخصی را برای انتخاب نیروهای خود مشخص کنیم تنها به اقدامات مسکن و کوتاهمدت بسنده میکنیم؛ در شرایط فعلی انتقادات کارشناسان اجتماعی و فرهنگی نیز مؤید هم امر است.
علاقه مردم ایران به رویکرد جهانیشدن و تغییر زیست جهان خود چه دگرگونیهایی در نقش گروههای مرجع به وجود آورده است؟
باید عنوان کنم که روشنفکران جامعه تلاش میکنند خود را بروز دهند. به همین دلیل نیز مشاهده میکنیم که روشنفکران جامعه در شبکههای مجازی فعالیت میکنند و از سوی دیگر دیدگاههای خود را در رسانههای گروهی در میان میگذارند. روشنفکران وضعیت را مطلوب نمیدانند. به همین دلیل نیز تلاش میکنند درباره مشکلات و چالشهای جامعه گفتوگو کنند و این گفتوگو را به سطح جامعه نیز بکشانند. این نوعی دلسوزی و تعهد اجتماعی است که روشنفکران دنبال میکنند. این در حالی است که سلبریتیها فاقد چنین مسئولیتی هستند و برای خود چنین مسئولیتی در نظر نگرفتهاند. هیچ پدر و مادری فرزند معترض خود را طرد نمیکند و بلکه همواره بهدنبال آن است که آن را راهنمایی و ارشاد کند. روشنفکری نیز چینن مسئولیتی برای خود قائل است و همواره تلاش میکند با اصلاحگری و روشنگری چالشهای جامعه را مرتفع کند و در مقابل برای توسعه جامعه فرصت ایجاد کند.
البته در این زمینه ممکن است با ناملایماتی نیز مواجه شود. اما این ناملایمتیها باعث نخواهد شد که روشنفکران گوشهنشین شوند و مسئولیت اجتماعی خود را کنار بگذارند. این در حالی است که سلبریتیها نقش متفاوتی نسبت به روشنفکران دارند و به جای اینکه در جامعه جریان ایجاد کنند، روی اتفاقات جامعه موجسواری میکنند. این موجسواری نیز اغلب برای به دست آوردن شهرت و تحکیم جایگاه خود در بین افکار عمومی و بهخصوص جوانان است.
امروز بسیاری از اساتید دانشگاه به دنبال این هستند که دور از سیاستزدگی و غوغاسالاری در جامعه روشنفکری کرده و اقشار مختلف جامعه را نسبت به چالشها و راه برونرفت از آنها آگاه کنند.
احسان انصاری
- 12
- 2