جاذبه‌های زیباترین شهر خشتی ایران

هرچند که تاریخ یزد به سال‌های پیش از اسلام بازمی‌گردد، اما آنچه که به عنوان مستندات تاریخی شهر یزد می‌توان از آن یاد کرد، به سده چهارم هجری بازمی‌گردد، سال‌هایی که در جریان انتقال حکومت آل بویه به سلجوقی، یزد محل زندگی علاءالدوله شد و لقب دارالعباده را گرفت. در سده‌های بعدی، نهضت مدرسه‌سازی و مراجعه عالمان و دانشمندان، یزد را به دارالعلم نیز شهره گردانید.

بعدها که عنصری به نام بادگیر در معماری شهر ابداع شد و تا دوران معاصر از جایگاهی پراهمیت برخوردار شد، یزد را شهر بادگیرها هم خواندند. جلال هم با نام شهر دوچرخه‌ها از یزد یاد می‌کرد.

اما شاید کمتر عبارتی را بتوان بر زبان آورد که بیانگر ابعاد گسترده‌تری از هویت و موجودیت شهر تاریخی یزد باشد؛ عبارتی که شاید فراگیری آن هم به سبب جامعیت محتوایی باشد؛ شهر قنات و قنوت و قناعت.

در ادامه چند مورد از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری شهر تاریخی یزد معرفی شده‌اند که پیشنهاد می‌شود در سفر به یزد بازدید آن‌ها را از دست ندهید :

یزد،‌شهر میراث جهانی

در این سال‌ها یزد، عنوانی دیگر را نیز از آن خود کرده که آوازه‌ای جهانی به این شهر تاریخی بخشیده است. ثبت شهر تاریخی یزد در نمایه میراث جهانی یونسکو، یزد را به عنوان نخستین شهر میراث جهانی ایران مطرح کرد و افق‌های تازه‌ای در عرصه حفاظت از میراث فرهنگی شهر و توسعه گردشگری پیش روی مردم و مسئولان شهر گشود؛ رویدادی که شهر تاریخی یزد را مورد توجه بیش از پیش گردشگران قرار داد و به مقصدی جهانی تبدیل کرد؛ مقصدی که هر گروه از مخاطبان خود را بر اساس دغدغه‌ای خاص و متفاوت به خود می‌خواند و میزبانی می‌کند که طیف گسترده آنان نشان از ظرفیت‌های بی‌نظیر این شهر تاریخی دارد.

تنوع بالا در عناصر شهر تاریخی باعث شده تا هر کسی بتواند بنابر سلیقه و علاقه خود، در مدت اقامت در یزد، طیف متنوع و گسترده‌ای از بناها را در برنامه بازدید قرار دهد که هر یک از سبک و سیاقی خاص پیروی می‌کنند. بناهایی همچون مسجد، آتشکده، مدرسه، بازار و بازارچه، آب‌انبار، آسیاب، حمام و خانه‌های تاریخی بی‌شمار که هرچند همه بر اساس اسلوب یکسانی ساخته شده‌اند، اما هریک جذابیت‌های خاص خود را دارند و دنیایی متفاوت و سرگذشتی منحصربه‌فرد را روایت می‌کنند.

یزد فرصت پای گذاشتن به لایه‌های زیرین زمین و قدم زدن در راهروهای باریک قنات تا پشت بام ساختمان‌ها و حتی بر فراز مناره‌های مساجد را برای میهمانانش فراهم می‌کند. فرصت اقامت در خانه‌های سنتی و ادراک زندگی در گذشته نیز می‌تواند بر جذابیت‌های سفر به یزد بیافزاید که امکان آن با راه‌اندازی اقامتگاه‌های سنتی و بوم‌گردی در سال‌های اخیر به خوبی فراهم شده است.

خدمات سفر و گردشگری هم در سال‌های گذشته دستخوش تحولات گسترده‌ای بوده است. شاید اگر چند سال پیش به یزد سفر کرده باشید و نوروز امسال دوباره یزد را ببینید، تحول گسترده سال‌های اخیر شما را شگفت‌زده کند.

راه‌اندازی دفاتر اطلاع‌رسانی و خدمات گردشگری، بهسازی مسیرهای گردشگری و استقرار مراکز خدمات به گردشگران مانند رستوران‌ها و سفره‌خانه‌های سنتی، عکاسی با لباس سنتی از جمله مواردی است که در دلنشین‌تر شدن سفر به یزد تأثیرگذار خواهند بود.

مسجد جامع یزد:

ساخت مسجد جامع یزد به قرون اولیه اسلامی بازمی‌گردد که بر اساس تاریخ شفاهی شهر، بر آثار به جا مانده از آتشکده پیشین شهر بنا شده است. هرچند که امروزه اثری از مسجد اولیه باقی نمانده، اما این مجموعه آثاری از دوره‌های متمادی تاریخ اسلامی را در خود دارد و سر در آن به عنوان رفیع‌ترین سردر در مساجد ایران در انتهای خیابان مسجد جامع نقش‌آفرینی می‌کند. ابتدای این خیابان نیز برج ساعت مسجد جامع که در زمره آثار معاصر یزد قرار دارد، قرار گرفته است .

آتشکده ورهرام:

 آتش ورهرام که آتش مقدس زرتشتیان است و بیش از ۱۵۰۰ سال توسط زرتشتیان روشن نگه داشته شده است، در اتاقی در میان این آتشکده قرار دارد. بنای آتشکده به اوایل دوران پهلوی برمی‌گردد و با الهام و از معماری و نمادهای کهن ایرانی ساخته شده است .

باغ دولت‌آباد:

این اثر که در شمار ۹ باغ ایرانی ثبت‌شده در یونسکو قرار دارد، در دوره زندیه به همت محمدتقی خان بافقی حاکم وقت یزد و در خارج از محدوده شهر ساخته شده بود. این باغ برای محمدتقی خان نقش حکومتی سکونتی داشته و بر اساس الگوی معماری اصیل باغ‌های ایرانی ساخته شده است. بلندترین بادگیر جهان با ارتفاع ۳۳ متر بر فراز عمارت هشتی باغ دولت‌آباد خودنمایی می‌کند .

مجموعه مارکار:

مجموعه مارکار در بر دارنده دبیرستان، پرورشگاه و برج ساعت فردوسی می‌باشد که به همت یکی از نیک‌اندیشان زرتشتی به نام پشوتن دوسابای مارکار در دوره پهلوی ساخته شده است. امروزه در محل پرورشگاه مارکار، موزه تاریخ و فرهنگ زرتشتیان برقرار است که محل مناسبی برای آشنایی با این فرهنگ کهن به شمار می‌آید .

مجموعه کوشکنو:

محله کوشکنو یکی از محلات عرصه ثبت جهانی شهر تاریخی یزد است که مرکز محله آن شامل مجموعه‌ای از مسجد، حسینیه، آب‌انبار، رنگرزی، بازارچه و آسیاب است. هرچند که پیشینه و وجه تسمیه محله متعلق به سده دوم هجری است، اما قدمت بیشتر عناصر این مجموعه به دوره‌های صفوی و قاجار بازمی‌گردد. به فاصله اندکی از این مجموعه، برج و باروی تاریخی شهر هم در امتداد مرزهای شهر قدیم گسترده شده است .

قبه دوازده امام و زندان اسکندر:

قبه دوازده امام، بنایی است بسیار کوچک، اما در عین حال زیبا و دلربا. آن را قدیمی‌ترین بناهای کتیبه‌دار موجود در یزد می‌دانند که متعلق به قرن پنجم هجری است. در همنشینی آن، بنایی است که رمز و راز بسیار در خود دارد.همان بنایی که به زندان اسکندر معروف است، اما زندان نیست. تابلوی آن به نام مدرسه ضیائیه درج شده است، اما گویا آن هم نبوده و امروزه یکی از چالش‌برانگیزترین بناهای تاریخی در کشف چیستی و ماهیت است، اما هر چه که بوده یا نبوده، از زیبایی و جذابیت آن کم نکرده و در حال حاضر یکی از مقاصد اصلی گردشگران است .

مجموعه شاه ابوالقاسم:

محله شاه ابوالقاسم نیز در شمار محلات عرصه جهانی یزد است که تداوم زندگی ساکنان بومی خود را تا به امروز حفظ کرده است. مرکز محله شاه ابوالقاسم، شامل حسینیه، آب‌انبار، بازارچه و مدرسه شهاب‌الدین قاسم طراز است .

مجموعه امیرچقماق:

 سنگ‌بنای اولیه این مجموعه در زمان حکومت امیرچقماق شامی کارگزار دوره تیموری شهر یزد گذاشته شده است و در دوره‌های پس از او رو به تکامل گذاشته است. مسجد امیرچقماق به دستور او ساخته شده است. دو آب‌انبار نیز در این مجموعه قرار دارد که یکی از آن‌ها(آب‌انبار پنج بادگیری) امروزه به ورزش‌های باستانی اختصاص دارد. مقبره ستی فاطمه(همسر امیرچقماق) که نام وی در زمره زنان آبادگر شهر یزد قرار دارد، در مجاورت همین مجموعه است.

اما همگان مجموعه امیرچقماق را با جداره زیگوراتی‌شکل تکیه می‌شناسند که قدمت آن به دوره قاجار بازمی‌گردد؛ هرچند که بازارچه حاجی قنبر در زیر این بنا، به نیمه دوم قرن نهم تعلق دارد. خانه کلاهدوزها در کنار میدان امیرچقماق نیز امروزه به موزه آب اختصاص یافته است که یکی از خانه‌های بی‌نظیر شهر یزد به شمار می‌آید و محتوای پرباری از تاریخچه و فناوری قنات و سازه‌های تاریخی آبی در اختیار مخاطب می‌گذارد.

خانه لاری‌ها:

این خانه تاریخی که در حال حاضر در اختیار سازمان میراث فرهنگی قرار دارد، از معماری غنی و تزئینات شگفت‌انگیزی برخوردار است. خانه دارای حیاط‌های جداگانه بیرونی و اندرونی است که به طور معمول در خانه‌های تاریخی یزد دیده می‌شود. امروزه خانه لاری‌ها به موزه اسناد ملی اختصاص یافته است و در محله فهادان پذیرای میهمانان است. از دیگر خانه‌های تاریخی یزد، می‌توان به خانه شکوهی، هتل کهن کاشانه، خانه سه‌نیک و... اشاره کرد.

مجموعه خان:

 این مجموعه بر گرد میدانی واقع در مجموعه بازار تاریخی شهر واقع شده و شامل بازار قیصریه، راسته بازارها، مدرسه شفیعیه، بانک شاهی(گنجینه فرهنگ و هنر) و حمام خان است. خشت اولیه این مجموعه نیز همچون باغ دولت‌آباد در زمان حکومت محمدتقی خان بافقی معروف به خان بزرگ گذاشته شده است و مدتی در زمان قاجار به عنوان یکی از مراکز اصلی شهر یزد نقش عمده‌ای را در ساختار شهر ایفا می‌کرده است.

با وجود این که بیشتر گردشگران برای دیدن بافت و بناهای تاریخی که امروزه در میراث جهانی به ثبت رسیده‌اند، به یزد سفر می‌کنند، اما نمی‌توان اهمیت ابعاد فرهنگی و اجتماعی شهر تاریخی یزد را نادیده انگاشت. چه بسا که وجوه فرهنگی- هنری و اجتماعی شهر از اهمیتی به مراتب پررنگ‌تر برخوردار باشند؛ چراکه فرهنگ هر شهر زیربنای اصلی شکل‌گیری و تطور آن است و در مسیر تاریخی آن نقش بنیادین ایفا می‌کند.

آیین‌ها و مراسم گوناگون همچون نخل‌گردانی در روز عاشورا، پوش‌کشی مسجد جامع و حسینیه‌ها در مناسبت‌های مذهبی همچون اربعین، جشن سده، آداب و سنت‌های مربوط به ازدواج از جمله جاذبه‌های فرهنگی شهر تاریخی یزد است که گردشگران داخلی و خارجی بسیاری را به شهر قنات و قنوت و قناعت جذب می‌کند. استقرار بناهای مذهبی ادیان همچون مسجد، آتشکده و کنیسه در نزدیکی هم و سکونت پیروان این ادیان در محله‌های مسکونی در کنار یکدیگر نیز جلوه‌هایی بی‌نظیر از همزیستی مسالمت‌آمیز ادیان را پیش چشم مخاطبان می‌گذارد که از مهم‌ترین شاخصه‌های اجتماعی شهر یزد است .

در کنار موارد یادشده می‌توان به ظرفیت‌های یزد جهت توسعه گردشگری علمی، ادبی، طبیعت‌گردی، مذهبی، درمانی، بازرگانی و... نیز اشاره کرد. با این وجود می‌توان چنین ادعا نمود که بخش شایان توجهی از ظرفیت شهر یزد در حوزه گردشگری همچنان ناشناخته مانده و نیازمند توجه و معرفی بیشتر است. گردشگرانی که به شهر یزد سفر می‌کنند، معمولا به بازدید از چند بنای اصلی و بخش محدودی از محلات بافت تاریخی بسنده می‌کنند و مدت اقامت آنها به طور میانگین کمتر از ۲ روز است. حال آن‌که نادیده‌ها و ناشناخته‌های یزد بیش از آن است که تنها با اختصاص دو روز بتوان از آن بهره برد و عمق آن را درک نمود. عدم معرفی بایسته و شایسته شهر تاریخی یزد باعث شده تا همچنان اطلاعات گردشگران ایرانی و خارجی درباره آثار آن اندک باشد و صرف زمانی بیش از دو روز را برای نزدیک ۷۰۰ هکتار بافت تاریخی(۱۹۵ هکتار عرصه میراث جهانی) ضروری نبینند. اما یزد شهری است که همچنان باید کشف شود، شناخته شود و شناسانده شود .