شبستان را رخ در رخ بنای ایلخانی سیدفتح الله ساخته‌اند. بی‌آنکه سرنوشت کتیبه ٨٠٠ ساله مهم باشد و کسی جلوی تخریب کاشی‌ها و آینه‌کاری‌های پهلوی و معاصر را بگیرد. گنبد سیدفتح الله ورامین، یک‌سال پیش با ریختن دیوارها پیدا شده بود و حالا چند ماهی است پشت سازه دیگری گم شده است. سال پیش اداره میراث فرهنگی جلوی ساخت‌وساز سازمان اوقاف و خیریه ورامین را گرفت، اما خیلی زود زیر بار طرح دیگری رفت که اجازه می‌داد ستون‌های شبستان بالا برود و سقفی رویشان بنا شود و در کمترین فاصله از بنای ایلخانی قرار بگیرد.
بعد از ویرانی صددرصد سه مسجد صفوی و ثبت شده حصار حسن بیک، مسجد قاجاری و ثبت شده حاجی آباد سالار و مسجد صفوی و واجد ارزش جعفرآباد جنگل، این چهارمین مسجدی است که در ورامین رو به ویرانی می‌رود؛ اثر به شماره ٩٨٩٣ در فهرست آثار ملی. با وجود همه شگفتی فعالان و دوستداران میراث فرهنگی از بنای ساخته شده کنار گنبد سیدفتح الله، میراث فرهنگی می‌گوید شورای فنی میراث استان تهران نقشه این سازه را تأیید کرده و حالا باید منتظر بود تا امروز و فردا، کارشناسان این اداره راهی خیابان ١٥ خرداد شوند و استاندارد بودن یا نبودن ساختمان اوقاف را بررسی کنند.
تخریب شد؛ ساخته شد
یک طرف گنبد ایلخانی خیابان است و سه طرفش قبرستان عمومی و قدیمی شهر. تا یک‌سال پیش دو شبستان هم در کنار این بنا بود که در دهه شصت ساخته شده بودند و با دفن پیکر کشته‌شدگان جنگ، گلزار شهدای ورامین در اطراف گنبد شکل گرفته بود. سال پیش اما اداره اوقاف شبستان‌ها را تخریب و بنا کرد به ساختن سازه‌ای دیگر در حریم اثر که میراث فرهنگی مانعش شد و بعد اصلاح طرح، دوباره ساخت‌وساز را از سر گرفت. محمدرضا تاجیک، فعال میراث فرهنگی ورامین وکارشناس ارشد تاریخ به «شهروند» می‌گوید ساخت‌وساز جدید اداره اوقاف در سه‌وجه این بنای تاریخی است: «پارسال که اداره میراث فرهنگی ورامین جلوی ساخت‌وساز آنها را گرفت، فقط ستون‌هایی دورش کاشته بودند تا حسینیه دیگری بسازند، اما امسال دوباره شروع کردند و این بار هم فعالان میراث فرهنگی منطقه ابراز نگرانی کردند.
اداره اوقاف و میراث فرهنگی هیچ واکنشی به این نگرانی‌ها نداشتند.» به گفته او این ساخت‌وساز تخریبهایی هم به بار آورده است، چه آنکه از تصاویر منتشر شده از بنا هم پیداست: «کاشی‌های دوره پهلوی در ضلع جنوبی و آینه‌کاری‌های ضلع غربی، آسیب زیادی دیده است. ستون‌ها تا یک متری خود گنبد بالا آمده است و سقف رویش نصب شده.» بی‌توجهی به این آسیب‌ها درحالی است که در سردر ورودی ضلع شمالی این بنا کتیبه‌ای هشتصد ساله از عصر ایلخانان به یادگار مانده است؛ نقش برجسته‌ای به رنگ اخرایی، به خط ثلث پابلند. تاجیک می‌گوید علاوه بر این کتیبه، اصل بنا و گنبد هم در معرض خطرند.
با اوقاف توافق کردیم
بیست‌ویکم تیرماه امسال، این خبر با تصویری از ستون‌هایی که در حریم اثر بالا رفته، روی خروجی خبرگزاری‌های رسمی قرار گرفت: «عملیات بازسازی بقعه و تکیه تاریخی معروف به «سیدفتح الله» ورامین پس از یک‌سال توقف بار دیگر از سر گرفته شد.» درحالی‌که در طرح اولیه، ستون‌های شبستان به ارتفاع ۹متر در نظر گرفته شده بود و بقعه اصلی را محصور می‌کرد، با اصلاح طرح بازسازی بقعه، اجرای عملیات احداث شبستان در حاشیه این بنا از نظر میراث فرهنگی بلامانع اعلام شد.
رشید اسدپور، سرپرست اداره اوقات و امور خیریه شهرستان ورامین، گفت که ارتفاع ستون‌ها در نقشه‌های جدید به ۵.۵ متر کاهش یافته است: «در مرحله اول این عملیات، دو شبستان با استحکام بنای مناسب برای پذیرایی از مردم احداث می‌شود و در مرحله بعد با هماهنگی بنیاد شهید و امور ایثارگران، مزار شهدای دوران هشت‌سال دفاع مقدس ساماندهی می‌شود.» با این همه ابراهیم ولایت، رئیس بنیاد شهید و امور ایثارگران شهرستان ورامین پیش از این با این ساخت و سازها مخالفت کرده و گفته بود: «در طرح بازسازی بقعه سید فتح‌الله، هیچ اظهارنظری از بنیاد شهید برای بازسازی گلزار شهدا در نظر گرفته نشده است. ۱۸۰ شهید در صحن بقعه آرمیده‌اند که برای بازسازی قبور این شهدا در طرح بازسازی این مکان، استعلامی از بنیاد شهید نشده و این امر موجب تکدر خاطر خانواده معظم شهداست.»
محمدحسن طالبیان، معاون میراث فرهنگی وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به «شهروند» می گوید: «موارد مختلف تخریب و تعرض به این دست آثار تاریخی اغلب به این دلیل است که این بناها به صورت هیأت امنایی اداره می‌شوند و مشکل ما این است که یکسری کار سرخود اتفاق می‌افتد، حتی بدون تصویب خود سازمان اوقاف و امور خیریه. اما حالا رفته‌ایم و تفاهم‌نامه‌ای امضا کرده‌ایم تا یکی یکی این موارد را با کمیته حل کنیم. این تفاهم کلی و برای همه آثاری است که در دست سازمان اوقاف است و به تازگی بین وزیر میراث فرهنگی و مهدی خاموشی، رئیس سازمان اوقاف و خیریه امضا شده تا همه تغییرات و ساخت‌وسازها از این به بعد با هماهنگی اتفاق بیفتد.»
اشاره او به توافقی است که ماه پیش اتفاق افتاد و مونسان، وزیر میراث فرهنگی، گردشگری وصنایع دستی در مراسم امضای آن گفت: «یکی از مهمترین محورهای همکاری وزارت میراث‌فرهنگی با سازمان اوقاف که در این تفاهم‌نامه دیده شده این است که هر بقعه تاریخی که اوقاف معرفی کند، بررسی می‌شود و در صورت دارا بودن شرایط لازم نسبت به ثبت ملی و حتی جهانی آن اثر اقدام خواهد شد.» بناهای زیادی در کشور وجود دارد که مالکیت بعضی‌شان با سازمان اوقاف و امور خیریه است.
هرچند ژیلا خدادادی، رئیس دفتر میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان ورامین به «شهروند» می‌گوید تا به حال شاهد همکاری از سوی این ارگان نبوده است: «اوقاف، اماکن متبرکه و مساجد را تحت مدیریت دارد که بعضی‌شان تاریخی‌اند، اما تا امروز ندیده‌ایم برای مرمت اثری پیش قدم شود. می‌خواستند بقعه سید فتح الله را هم با خاک یکسان کنند. خیلی‌ها نمی‌دانستند این اثر ملی است، من یک تنه ایستادم و طرح شکایت کردم. درحال حاضر امامزاده یحیی و همین بنای سید فتح الله نیاز به مرمت دارند اما آنها هیچوقت از محل نذورات یا فروش قبور، مرمت و بازسازی سطحی هم انجام نداده‌اند. مگر اینکه بخواهند شبستانی شبیه آنچه کنار گنبد سید فتح الله ساخته‌اند، برای برگزاری مراسم و به قصد توسعه بسازند. در غیراین صورت ندیده‌ام با میراث فرهنگی همکاری کنند.»
به میراث فرهنگی فشار آوردند
تشخیص غیراستاندارد بودن سازه جدید اوقاف ساده است، اما خداداد می‌گوید، کارشناسان باید این موضوع را بررسی کنند: «سال پیش بعد از مخالفت میراث، آنها طرحی دادند که در شورای فنی اداره کل میراث تایید شده و حالا باید کارشناسان میراث فرهنگی بررسی کنند تا ببینیم، سازه جدید براساس طرح اجرا شده یا تخلفی انجام شده است. بعد از تأیید کارشناس شکایت خواهیم کرد، هر چند درحال حاضر به خود بنا آسیبی نرسیده، چون محفوظ است و دورتادورش آزاد.» او خبر می‌دهد بعد از مخالفت با ساخت‌وساز کنار بنای تاریخی خیابان ١٥خرداد، ارگان‌های مختلف و کسبه به میراث فرهنگی فشار آورده‌اند: «سال پیش که عملیات را متوقف کردیم، در شهرستان بسیار تحت فشار بودیم؛ از طرف ارگان‌ها و مردم، اداره اوقاف و کسبه.
آنها قبل از اینکه طرح‌شان را با شهرداری و بنیاد شهید و میراث فرهنگی مطرح کنند، تخریب را آغاز کردند و این باعث شده بود کسبه محل از آوارشدن دیوارها بترسند، استشهاد جمع کنند و بیاورند که «تکلیف را روشن کنید.» بنابراین با توجه به فشاری که روی میراث بود، مجبور شدند طرحی بدهند که بنا آسیب نبیند و حفظ شود و نظر اوقاف هم جلب شود.» به گفته او درحال حاضر ساخت‌وساز متوقف شده است و باید منتظر نظر کارشناسان میراث فرهنگی و شهرداری بود.
تخریب سه مسجد در ورامین
میراث فرهنگی ورامین در نبود اداره مدت‌هاست که فراموش شده است. افزایش حفاری‌های غیرمجاز، تخریب‌های پی‌درپی و رهاشدن آثار ملی ارزشمند و ثبت‌شده در روستاها شاهد این بی‌توجهی‌اند. تاجیک، کارشناس تاریخ از سه مسجد تاریخی نام‌می‌برد که در پی همین بی‌توجهی‌ها از بین رفته‌اند: «مسجد دوره صفوی روستای حصار حسن بیک، مسجد صفوی روستای جعفرآباد جنگل و مسجد قاجاری در روستای حاجی‌آباد سالار آثاری‌اند که در سال‌ها و ماه‌های گذشته به‌طور کامل تخریب شده‌اند و میراث فرهنگی هیچ واکنشی نداشته است.»
مسجد بازمانده از دوره صفوی حصار حسن بیک، ثبت ملی بود، اما سال ٩٣، برای توسعه حیاط یک مسجد ١٠ ساله، شبانه آن را تخریب و حتی معلوم نشد آوارش را چطور تخلیه کردند، با اینکه مرمت شده بود، سر سوزنی از آن باقی نماند و ویرانه‌هایش تبدیل شد به حیاط شمالی مسجدی جدیدالاحداث. رئیس دفتر میراث‌فرهنگی ورامین می‌گوید: «این تصمیمی بود که مسئولان روستا و بخش گرفته بودند و با اینکه از مسببان تخریب شکایت‌شد، اما درنهایت به جایی نرسید.»
مسجد صفوی روستای جعفرآباد جنگل را سال اواخر دهه ٧٠ مرمت و بازسازی اساسی کرده بودند. با اینکه این بنا هرگز در فهرست آثار ملی ثبت نشد، اما در سال ٨٠ از سوی کارشناسان میراث تهران شناسایی و مستندسازی و واجد ارزش ثبت تشخیص داده شد، هرچند در طول ١٣سال ثبت نشد و در نهایت آن را تخریب کردند. سال ٩٢ در بازدید جمعی از مسئولان شهری خبرآمد که قرار است «مسجد از حالت مخروبه فعلی خارج» و ملک و ساختمان متعلق به آن «تبدیل به احسن و احیا» شود. از نگاه خدادادی هم این مسجد تخریب شد، چون ثبت ملی نشده بود، هرچند اگر ثبت هم شده بود «آنقدر آسیب‌دیده بود که از شدت ویرانی دیگر برای روستا معضل بود»، «معتادان در آن تجمع می‌کردند» و دست آخر «برای حفظ امنیت روستا تخریبش کردند.»
مسجد قاجاری در روستای حاجی‌آباد سالار هم سومین موردی است که در ورامین تخریب شده، اما کسی حتی از ویرانی آن باخبر نیست. نام این اثر هنوز در فهرست آثار ثبت‌شده ورامین هست: مربوط به اواخر قاجار و ثبت‌شده به شماره ١٥٧٧٠ در مرداد ٨٥. خدادادی هم از وضع این بنا خبر ندارد.
یک ماه پیش هم نام مسجد جامع ورامین به زبان‌ها افتاد، اثر مهم بازمانده از دوره ایلخانی. بخشی از حیاط بیرونی در حاشیه باغچه ضلع شمالی به دلیل نشت آب دچار فرونشست و چاله‌ای در حیاط و ورودی دفتر میراث فرهنگی ایجاد شد که به گفته مسئول اداره میراث هنوز مرمت نشده است. این اثر که سال١٣١٠ به شماره ١٧٦ در شمار فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده، سی‌ام آبان سال پیش هم دچار حادثه شده بود: در عملیات بهسازی محوطه بیرونی مسجدجامع ورامین که شهرداری انجام داد، لوله اصلی انتقال آب ورامین دچار شکستگی شد و خبر آمد با نفوذ آب، دیواره شمالی محوطه مسجد فروریخته است.
رئیس دفتر میراث فرهنگی ورامین همان زمان با اشاره به وارد شدن خسارت به دیواره‌های محوطه مسجد تاریخی از توقف عملیات بهسازی محوطه مقابل مسجد خبر داده بود، اما حالا می‌گوید: «گذاشتیم عملیات شهرداری ادامه پیدا کند و هنوز تمام نشده است. فاصله‌اش با مسجد زیاد است و مشکلی برای اثر ایجادنمی‌کند. فقط باید کف برداشته شود تا مطمئن شویم زیرش مشکل خاصی ندارد و دوباره آن را آجر فرش کنیم. رطوبت ایجادشده به دلیل آبیاری درختان و نشت لوله بود و به مسجد نفوذ کرد، اما درنهایت مشکلی پیش نیامد، چون این بنا زهکش دارد و رطوبت را رفع می‌کند.»
مهتاب جودکی
- 10
- 5
