حال و روز اقتصاد ایران در اوایل جنگ تحمیلی

مروری بر مهمترین شاخص های اقتصادی در آستانه وقوع جنگ تحمیلی عراق علیه ایران در سی و یکمین روز از شهریور ماه سال ۱۳۵۹ نشان می دهد ، اقتصاد ایران به واسطه تغییرات مهم در سیاستگذاری ها با فشار و تنگناهای تازه ای روبرو بود. کاهش تولید نفت و از دست رفتن بازارهای صادراتی در کنار اصرار عده ای از صاحب نظران وقت برای قطع صادرات نفت و تلاش بازارهای بین المللی برای هماهنگ شدن با آثای ناشی از شوک نفتی به وقوع پیوسته خود عاملی بود برای تحلیل بنیه اقتصاد در کشوری که بالاترین سرمایه اجتماعی را در خود جای داده بود .

داستان اقتصاد در دوره جنگ حالا سال هاست نقل محافل خبری و نشست‌های کارشناسی است . ایران در حالی از پس اداره جنگ هشت ساله با عراق یا به عبارت دیگر طولانی ترین جنگ کلاسیک جهان در قرن حاضر برآمد که شاخص های اقتصادی چنین قدرتی را به تصویر نمی کشید .

تورم

سال ۱۳۵۹ صدای پای تورم به گوش می رسید. ایران در حالی سال ۱۳۵۸ را به پایان نشست که نرخ تورم به ۱۱.۴ درصد رسیده بود . نرخ تورم اما در سال ۱۳۵۹ از بیست درصد فراتر رفت و اقتصاد ایران یکی از بالاترین نرخ های تورم را به ثبت رساند، نرخی برابر با ۲۳.۵ درصد .

آغاز جنگ و تصمیم برای توزیع کوپنی و سهمیه بندی شده کالاها البته مقابله با محتکران و گرانفروشان را نیز در پی داشت .

برای کنترل بازار، اقداماتی تعزیری در دستور کار قرار گرفت تا مانعی بر سر راه سودجویی عده ای از موقعیت پیش آمده ایجاد شود. آنها که در هوای جنگ نفس کشیدند نقش تعاونی های مصرف محله در توزیع اقلام مصرفی و حتی کالاهای بادوام سرمایه ای را به خاطر دارند.

دلار

دلار هر چند اهمیت امروز را در مراودات اقتصاد اجتماعی ایران نداشت اما با این حال فاصله ای قابل توجه را با نرخ رسمی یافته بود و در حالی که هر دلار آمریکا رد بازار آزاد به قیمت ۱۴ تومان معامله می شد نرخ رسمی دلار ، اعلامی از سوی بانک مرکزی برابر با هفت تومان بود.

 آغاز جنگ شرایط را متفاوت کرد، متوسط قیمت دلار در سال ۱۳۵۹ که نیمه ای را در وضعیت عادی و نیمه ای را در جنگ سپری کرد، به ۲۰ تومان رسید. هم جنگ دلیل محکمی بود برای افزایش نرخ دلار و هم کاهش صادرات نفت و در نتیجه کم شدن درآمدهای ارزی کشور از بابت فروش آن .

نفت

یک سر همه راه ها در بررسی وضعیت اقتصادی ایران در صد سال اخیر به نفت باز می گردد اگر با اغماض ماجرا را بنگریم و نگوییم همه راه ها به نفت ختم می شود.

 ایران در دهه پنجاه شمسی و پیش از وقوع انقلاب ، با افزایش تولید نفت توانسته بود درآمدهای نفتی خود را حداکثر سازی کند. با آغاز اعتصابات نفتی و سپس پیروزی انقلاب اسلامی ، تولید نفت و به تبع آن صادرات دستخوش کاهش شد . ایران درگیر جنگی هشت ساله با کشوری بود که نفت در اقتصاد ان کشور نیز حکم خون در رگ را داشت . این چنین بود که بازار نفت هشت سال درگیری نظامی دو قدرت بزرگ نفتی منطقه را به نظاره نشست و اتفاقا نه تنها روندی افزایشی را تجربه نکرد بلکه در دوره هایی با کاهش قیمت نیز روبرو شد .

رشد اقتصادی

نه رشد اقتصادی و نه توسعه، هیچ کدام عباراتی آشنا برای کشور در حال جنگ نیستند. رشد اقتصادی ایران در سال ۱۳۵۹ ، تحت تاثیر همه آنچه گفته شد منفی بود و سال ۱۳۵۹ نیز این موقعیت تداوم یافت .

اقتصاد از هر سو با هجوم و فشار روبرو بود . تشدید فشار خروج سرمایه از کشور ، عدم تمایل برای سرمایه گذاری در کنار بحران های سیاسی و آغاز جنگ دست به دست هم داد تا رشد منفی سه ساله ای را از سال ۱۳۵۷ تا سال ۱۳۶۰ بر اقتصاد ایران تحمیل کند . سال ۱۳۶۱ البته به یمن افزایش تولید نفت، رشد اقتصادی ایران با احتساب نفت مثبت و بدون احتساب نفت منفی بود .

نگاهی به وضعیت اقتصادی ایران نشان می دهد به دلیل بالا بودن سرمایه های اجتماعی در ایران، عبور از تنگناهای اقتصادی با حمایت های مردمی اتفاق می افتاد . اقتصاد در عرصه ظهور اجتماعی مردمی که خود را متعهد به مقابله با دشمن می دیدند، معنا یافت و به نظر می رسد موقعیت اجتماعی ایران در این دوران شاه کلید آسان سازی سخت ها برای ملتی بود که قهرمانانه پای میهن ایستاد.

 جدول زیر شاخص های عمده اقتصاد در سال های ۱۳۵۸ و ۱۳۵۹ را نشان می دهد.

زهرا علی‌اکبری