۳۰۰ گرم گل شاه‌عباسی ۱۲ میلیون

بخاطر گذشت زمان است یا خلق و خوی ما ایرانی‌ها که با هر نو آمدنی، کهنه‌ای را سه طلاقه می‌کنیم و در گنجه‌های فراموشخانه‌ای می‌گذاریم که در آن باز نمی‌شود مگر برای فراموش کردن یک کهنه دیگر؟ از میان همه این فراموش شده‌ها در این گزارش به سراغ ترمه دستباف رفته‌ام و بهانه آن هم جوانی است که با همین هنرش یعنی ترمه بافی از یزد به تهران آمده...

وحید ابوالحسنیان؛ در ۳۵ سالگی صاحب یک رکورد جهانی شده؛ تنها تولید‌کننده پارچه ترمه در جهان و یکی از معدود بافندگان این پارچه. این فقط ادعای خودش نیست، دو نفر از کارشناسان سازمان میراث فرهنگی که به غرفه تازه افتتاح شده او در یکی از مراکز تجاری میدان فردوسی تهران آمده‌اند هم تأیید می‌کنند.

پیشکسوتان هنر ترمه حالا همه در خاک شده‌اند و کسی هم سراغ ترمه بافی نمی‌رود. پس فقط وحید ۳۵ ساله مانده است که از خوب یا بد روزگار پای شاگردی یکی از همان پیشکسوتان و استادانی که حالا دیگر نیست در شهر یزد نشست و عشقش به ترمه و بته جقه‌ و درخشش خیره‌کننده ابریشم در تار و پود ترمه چنان او را به این هنر پایبند کرد که در این زمانه بی‌اقبالی، تلاش می‌کند چراغ این هنر را روشن نگاه‌دارد.

وحید در کسادی و بی‌رونقی بازار ترمه دستباف، امیدوارانه به تهران آمده است تا هنرش را در جایی عرضه کند که امید می‌رود پاخور توریست‌ها و شهروندان هنردوست و پولدار باشد! او را می‌بینم که با حوصله و وسواس درحال سوار کردن و راه‌اندازی دستگاه بزرگ و چوبی ترمه بافی خود است. دستگاهی که ساخت و راه‌اندازی و سوار کردن قطعات آن هم هنر و دانشی می‌خواهد که باز در انحصار وحید است.

اگر بپرسند ایرانی‌ترین طرح پارچه‌ای که می‌شناسید چیست؟ من می‌گویم بته جقه‌ و گل‌های شاه عباسی و سروهای خمیده روی ترمه؛ همان طرح‌هایی که در فیلم‌ها و سریال‌های عهد قجری یا مینیاتورهای دوره صفوی روی لباس‌های فاخر و پر تلألو بزرگان و شاهان و شاهزادگان می‌بینیم. می‌گویند تا زمانی نه چندان دور «شعر بافی» و ترمه بافی بیشترین اشتغال و پر تکرارترین شغلی بود که یزدی‌ها به آن مشغول بودند. سابقه ثبت شده ترمه ۴۰۰ سال است و خاستگاه آن کشمیر اما گفته می‌شود، شواهد سه هزار ساله‌ای وجود دارد که ترمه در ایران و در دربار پادشاهان ایرانی پیش از اسلام جایگاه ویژه داشته و پس از اسلام هم استادکاران ایرانی ترمه باف که عموماً زرتشتی بوده‌اند، به کشمیر هند مهاجرت کرده‌اند و از آن موقع پارچه‌های کشمیری با طرح ایرانی به شهرت رسیده است.

ترمه‌های یزدی البته هنوز هم شهرت دارند. اما این ترمه‌ها حاصل کار ماشین پارچه بافی است که البته به‌طور محدود کار دست هم روی آن انجام می‌شود. نخ تار و پود این ترمه‌ها عموماً از پشم گوسفند تهیه می‌شود اما ترمه دستباف با ابریشم طبیعی و خالص تهیه می‌شود و بافت‌های آن بسیار ریز و ظریف است و همین باعث استحکام مثال زدنی آن می‌شود. تفاوت ترمه ماشینی یا نیمه صنعتی با ترمه دستی را از زبان وحید ابوالحسنیان بخوانید: «همانطور که فرش دستباف با فرش ماشینی تفاوت دارد، پارچه دستباف و پارچه ماشینی هم به همین اندازه باهم متفاوتند.

ترمه دستباف، از همان قدیم به‌عنوان نفیس‌ترین پارچه ایرانی شهرت داشته است. پارچه‌ای که خریداران آن اشراف بودند نه مردم عادی. به چند دلیل پارچه ترمه بسیار گران است؛ بافت ترمه به‌دلیل ریز بافی بسیار زیاد، دشوار است، بافنده‌ها که باید به‌طور مستمر مشغول کار باشند، هر ماه می‌توانند حداکثر سه متر ببافند. همچنین به‌دلیل بافت بسیار سخت و وقت گیر، از نخی استفاده می‌شود که بر ارزش پارچه بیفزاید و البته کیفیت آن را هم بالا ببرد. به همین دلیل تار و پود ترمه دستباف با ابریشم اصل و طبیعی بافته می‌شود که خود آن هم به دشواری کار می‌افزاید.»

وقتی وحید از قیمت ترمه دستباف می‌گوید، خاص بودن و البته کم اقبالی آن نزد مشتریان برایم تا حدی منطقی می‌شود! می‌پرسم ترمه کار دست، متری چند است؟ می‌گوید: «پارچه‌های نفیس را گرمی می‌فروشند نه متری. هر متر ترمه تقریباً ۳۰۰ گرم وزن دارد که قیمت این ۳۰۰ گرم می‌شود ۱۲ میلیون تومان!» او به دستگاه چوبی و عریض و طویلی که پشت آن نشسته و فضای زیادی از غرفه را اشغال کرده است، اشاره می‌کند و می‌گوید: «راه‌اندازی و نصب همین دستگاه خودش شش ماه طول می‌کشد. قدیم‌ها در یزد دستگاه بافت ترمه را در گودال نصب می‌کردند.»

او قطعاتی از دستگاه را نشانم می‌دهد که تا به حال نه آنها را دیده‌ام و نه اسمشان را شنیده‌ام؛ ماکو، ورد، دستور، شانه‌ای، ساز و... کاربران این دستگاه دو نفر هستند، یکی بافنده و دیگری نقشه خوان که به نقشه خوان «گوشواره کش» هم می‌گویند.

سؤالی که شاید از ذهنتان بگذرد این است که چه نیازی است به پارچه‌ای که اینگونه به سختی بافته می‌شود و با این قیمت بسیار گران فروخته می‌شود؟ وقتی می‌توان ترمه‌های ماشینی یا نیمه صنعتی یزد را با قیمتی به مراتب بسیار ارزانتر، با طرح‌ها و مدل‌های متنوع در بازار بویژه بازار یزد پیدا کرد و با خیال راحت از آنها برای رومیزی، رو مبلی، سفره، لباس، پرده، رو بالشی، پشتی و هزار و یک چیز دیگر استفاده کرد، چرا و چه نیازی است به ترمه دستباف؟

باید گفت کسی از ترمه دستباف برای مصارف روزمره در خانه استفاده نمی‌کند. حتی خریداران و متقاضیان معدود این پارچه هم از آن در مصارف روزمره‌شان استفاده نمی‌کنند. ترمه دستباف مانند بسیاری از صنایع دستی به‌دلیل تولید اندک و خارج از مصارف روزمره، اکنون فقط در حوزه هنر تعریف می‌شود و مجال حضور پیدا می‌کند. وحید ابوالحسنیان که در کارگاهش ترمه‌های ماشینی هم عرضه می‌کند، می‌گوید:«همین خاص بودن، دشواری بافت ترمه دستباف و کم بودن آن در بازار و حتی کم بودن و تک بودن بافنده‌های ترمه در دنیا، بازار ترمه دستباف را منحصر به فرد کرده است.

کسی که لباس یا تابلو پارچه‌ای از ترمه دستباف دارد می‌تواند مطمئن باشد که صاحب کالایی است که در جهان تک و انحصاری است. در همه جای دنیا لباس‌های خاص و لاکچری و لباس‌هایی که جنس پارچه آن هر جایی پیدا نمی‌شود، طرفداران خود و بازار خاص خود را دارد. طراحان مد لاکچری در کشورهای اروپایی هم همیشه دنبال پارچه‌هایی هستند که تک باشد و کم و بسختی عرضه شود تا محصولی که تولید می‌کنند انحصاری باشد.

ترمه بافی هنر خاص ایرانیان است. نقش‌ها و بافت ریز و فوق‌العاده ظریف پارچه و نخ آن که ابریشم طبیعی است، ارزش زیادی در بازار محصولات هنری دارد و کافی است طراحان مد وارد این عرصه شوند و این پارچه را به بازارهای هدف بشناسانند.

محمدرضا عزیزی