برداشت اول: سوخت محبوب
اسمش هادی است و ۱۰ سال بیشتر ندارد. یک بیست لیتری را روی دوشش بسته تا در تاریکی شب خودش را به راننده تریلی برساند. میگوید: «برادرش مراقب است تا سربازها او را نبینند و بارش را نگیرند.» یکی از ساکنان مرز ایران و ترکیه است. میگوید: «با برادرانش روزانه بیش از ۴۰ لیتر نفت گاز را قاچاقی به رانندههای تریلی و کامیون ترک میفروشد و از این راه نزدیک به ۲۰۰ هزار تومان سود میکند.» این رقم خالص درآمد تقریبی یک راننده اسنپ در تهران است با بیش از ۱۰ ساعت کار. از او میپرسم: «چند نفرید؟» پاسخ میدهد: «۳ برادریم و هر کدام کاری را انجام میدهیم.
یکی از ما به شهر میرود و دو گالن گازوئیل میخرد، یکی مراقب است که من گالنها را به دست رانندههای ترک برسانم، مشتری ثابت هم داریم.» هادی که فکر میکند، من هم دنبال ورود به این کار هستم؛ از جذابیتهای قاچاق سوخت برای من میگوید. او ادامه میدهد: «درآمد خوبی دارد؛ قبلاً خانوادگی در کار قاچاق لباس از ترکیه بودیم. یک بنده خدایی، به ما پول میداد تا جنسهایش را قاچاقی از مرز رد کنیم. اما از وقتی که لیر گران شده، قاچاق لباس هم کم شد. دیگر هم کسی دنبال ما نمیآید؛ الان نان در قاچاق گازوئیل است.» پسرک مرزنشین میگوید:«خرده فروشان گازوئیل گالن ۲۰ لیتری را ۱۵ هزار تومان میخرند و ۵۰ لیر میفروشند.»
هادی ادامه میدهد:«قیمتها در مرز کمتر از ترکیه است. الان گازوئیل در ترکیه لیتری ۵ لیر است و بنزین هم ۷ لیر، اما ما کمتر میفروشیم.» از هادی میپرسم که بنزین هم قاچاق میکنید؟ میگوید: «نه. کسی از ما بنزین نمیخرد، اینجا همه گازوئیل میخواهند. بنزین بازاری ندارد.»
برداشت دوم: مرزنشینان
عباس یکی دیگر از ساکنان روستا است. او آمار جالبی میدهد و میگوید:«کامیونهای ایرانی هم به آنها سوخت میفروشند. با بشکههای ۲۲۰ لیتری گازوئیل برایشان میآورند و هر بشکه ۵۰ هزار تومان است.» اینجاست که عباس و دوستانش گالنهای ۲۰ لیتری را پر میکنند و سراغ مشتریها میروند. عباس از سود کارش میگوید: «هر بیست لیتری ۱۲۰ هزار تومان سود دارد.» تقریباً هر کسی که اینجا زندگی میکند و کار درست و حسابی ندارد، سراغ قاچاق میرود، برایشان سود دارد.
دوستان عباس هم میگویند: «ما خرده فروشیم، بعضیها که امکانات دارند و راهش را پیدا کردهاند با تانکر و وانت سوخت قاچاق میکنند و پولدار هم شدهاند، اما ریسک هم دارد. اگر مأمورها ببینند، میگیرند ؛ باید خیلی وارد بود.» روایت هادی و عباس و دوستانش، داستان امرار معاش هر روزه بسیاری از مرزنشینان کشورمان است. فقط بخش کوچکی از زندگی ساکنان ۸۷۰۰ کیلومتر مرز آبی و خشکی کشور که ریسک میکنند تا از رانت قیمت سوخت استفاده کنند. اما راه اصلاح این شرایط درحالی که برخی از نهادهای تصمیم ساز کشور مخالف اصلاح قیمت حاملهای سوخت هستند، چیست؟ اگرچه کشفیات نشان میدهد که بخش زیادی از قاچاق سوخت از طریق قایقها، کشتیها و خودروهای مجهز شده به تانکرهای ناامن حمل سوخت در حال انجام است اما خرده فروشان مرزنشین هم سهمی در قاچاق سوخت کشور دارند که به اعتقاد کارشناسان قابل سازمان دهی است.
برداشت سوم: سیاستمداران
در روزهای اخیر، رئیس جمهوری اعلام کرد که از قاچاق روزانه ۸ میلیون لیتر گازوئیل از کشور جلوگیری شده است اما باید باز هم با آن مقابله شود. حسن روحانی یکی از راهها را تقویت بازارچههای مرزی دانست و عنوان کرد: «استانهای مرزی باید بتوانند سوخت را با مقداری تخفیف به کشورهای همسایه بفروشند تا مردم مناطق مرزنشین کشور که مهمترین محافظان مرزهای ما هستند از امتیازات آن برخوردار شوند.» تقویت بازارچههای مرزی یکی از راههای جلوگیری از قاچاق سوخت است که مرزنشینان نیز از آن استقبال میکنند.
۲۲ بازارچه مرزی فعال اما اندک
یکی از مقامات صنعت نفت که تمایلی به ذکر نام خود در این گزارش نداشت، میگوید: اکنون ۲۲ بازارچه مرزی برای عرضه سوخت در سه مرز مشترک با کشورهای عراق، افغانستان و پاکستان فعال است و ظرفیت افزایش آنها نیز وجود دارد. او در گفتوگو با خبرنگار ما توضیح میدهد که متولیان اصلی مقابله با قاچاق، وزارت کشور و نیروی انتظامی هستند و وزارت نفت فقط تأمینکننده سوخت مورد نیاز است و میگوید: «فروش سوخت توسط مرزنشینان مطابق با مصوبه هیأت دولت در سال ۹۱ است و ساکنان شعاع ۲۰ کیلومتری مرز، میتوانند فرآوردههای نفتی را در این بازارچهها بفروشند. آن زمان هدف اصلی ایجاد اشتغال، درآمد و امنیت در مرزها بود اما اکنون راهی برای مقابله با قاچاق نیز میتواند باشد.» این متولی صنعت نفت بیان میکند که استانداریها در تقویت بازارچههای مرزی نقش مهمی دارند و ادامه میدهد: «اگر تعاونیها و مسئولان مناطق مرزی تشخیص بدهند که ایجاد یک بازارچه مرزی و تقویت آن میتواند از قاچاق جلوگیری کند، وزارت نفت و شرکتهای زیرمجموعه آن هم آمادهاند تا سوخت مازاد بر مصرف داخل را در این بازارچهها و بواسطه مرزنشینان بفروشند، حتی این ظرفیت برای نفت سفید و گاز مایع هم وجود دارد.» به گفته این مقام آگاه، قیمت عرضه سوخت در بازارچههای مرزی بر مبنای قیمتهای تعادلی است که هزینه و سود مرزنشینان نیز در آن دیده شده است. نرخی بالاتر از قیمتهای داخلی و پایینتر از قیمت فوب خلیج فارس.
جذابترین سوخت
نفت گاز یا همان گازوئیل جذابترین سوختی است که قاچاقچیان به دنبالش هستند. هم بازار خوبی دارد و هم ریسک و خطر کمتری به نسبت بنزین. جذابیتها به اندازهای است که با وجود طرح عرضه گازوئیل براساس پیمایش، باز هم عدهای موانع را دور میزنند و میخواهند که از رانت مابه التفاوت نرخ داخلی با قیمت آن در کشورهای همسایه استفاده کنند و در مدت کوتاهی پولدار شوند. اکنون قیمت هر لیتر نفت گاز در ایران ۳۰۰ تومان است و برخی از جایگاهها بهصورت آزاد ۵۰۰ تا ۵۵۰ تومان به ازای هر لیتر نیز نفت گاز عرضه میکنند؛ اما نرخ آن در کشوری مانند ترکیه بیش از ۱۳ هزار تومان است.
ایران حدود ۱۱۰ میلیون لیتر نفت گاز تولید میکند که بخش قابل توجهی از آن یورو ۴ و یورو ۵ است. اگر نظارت روی عرضه این سوخت بیشتر و بازارچههای مرزی گستردهتر شوند، شاید بتوان با وجود مابه التفاوت نرخ داخل و خارج بازهم از عرضه خارج از شبکه این سوخت جلوگیری کرد.
ضرورت تقویت بازارچههای مرزی
مرتضی بهروزی فر
عضو هیأت علمی مؤسسه مطالعات بینالمللی انرژی ایران
ثابت ماندن قیمت سوخت و افزایش نرخ ارز، قاچاق فرآوردههای نفتی را برای هرکسی که به این تجارت پر سود دسترسی داشته باشد جذاب کرده است، بهطوری که برخی ریسک آن را میپذیرند تا از تفاوت قیمت داخلی و خارجی سوخت، برای خودشان درآمدزایی کنند. عدهای از مرزنشینان نیز که به مقصد نزدیک هستند، از این فرصت استفاده میکنند. مادامی که این فاصله قیمتی وجود داشته باشد، قاچاق نیز ادامه خواهد داشت؛ اما با وجود این راهکارهایی برای کاهش قاچاق وجود دارد که بیش از بحث قیمت، روی میزان ریسک اثر دارد؛ توسعه بازارچههای مرزی یکی از این راهکارهاست.
به این منظور میتوان فرصتی ایجاد کرد که تمام مردم مرزنشین از آن استفاده کنند و بازار تثبیت شده و بدون ریسکی را برای خود فراهم کنند. بدون شک هم مرزنشینان و هم خریداران خارجی فرآوردههای نفتی ایران به فعالیت در آن بیشتر تمایل خواهند داشت؛ تا اینکه مخفیانه و با ریسک بالا بخواهند سوخت قاچاق خرید و فروش کنند.
- 11
- 1
