خواب سعودی‌ها برای تنگه هرمز

به‌دنبال افزایش تنش‌های منطقه‌ای، سعودی‌ها در تلاشند با افزایش ظرفیت انتقال خط‌لوله «شرقی-غربی» که از داخل این کشور می‌گذرد، نفت خود را به سواحل دریای سرخ برسانند و تنگه هرمز را دور بزنند. اما این روند با سه چالش اصلی مواجه است؛ اولا خط لوله جایگزین، برای نفت سایر کشورها (۹ میلیون بشکه در روز) چاره‌ای نمی‌اندیشد. ثانیا اکنون فقط ۲ میلیون از ظرفیت ۵ میلیونی این خط استفاده می‌شود که پایین بودن صرفه اقتصادی آن را نشان می‌دهد. ثالثا نفت صادراتی از دریای سرخ باید از تنگه باب‌المندب عبور کند که تامین امنیت آن ساده نخواهد بود.

وزیر نفت عربستان در روزهای اخیر اظهاراتی داشته است که از استراتژی جدید سعودی‌ها برای تامین امنیت صادرات نفت این کشور پرده برداشت. خالد الفالح ضمن سفر به هند و مذاکره با وزیر نفت این کشور، علاوه بر اینکه برنامه عربستان سعودی برای افزایش ظرفیت خط لوله انتقال نفت شرقی-غربی به منظور افزایش صادرات نفتاین کشور از دریای سرخ را اعلام کرد، از کشورهای مصرف‌کننده نیز خواست تا امنیت نفتکش‌های خود را هنگام عبور از تنگه هرمز تأمین کنند.

این اظهارات در کنار برنامه الفالح برای سفر به چین و دیدار با وزیر انرژی این کشور در روزهای آینده نشان‌دهنده تلاش‌های عربستان در دو جبهه فنی و دیپلماسی برای افزایش امنیت صادرات نفت خود بعد از افزایش تنش‌های منطقه‌ای و ناامن شدن تنگه هرمز برای عبور نفتکش‎ها است. چراکه تحولات ماه‌های اخیر نشان داد که در صورت افزایش تنش‌های منطقه‌ای به‌طور واقعی امنیت عبور نفتکش‌ها با مخاطره مواجه خواهد شد. رخ دادن چنین اتفاقی آسیب شدیدی به کشورهای صادرکننده منطقه‌ که اقتصادی وابسته به نفت دارند وارد خواهد کرد.

در این میان آمریکا حداقل در ظاهر اعلام کرده که به دلیل افزایش تولید نفت شیل و کاهش وابستگی به نفت خاورمیانه علاقه‌ای به هزینه دادن برای تامین امنیت نفتکش‌ها در تنگه هرمز ندارد. این موضوع باعث شده عربستان به راهکارهای دیگری برای حفظ جریان صادرات نفت خود روی بیاورد. سعودی‌ها از یکسو در تلاشند که با افزایش ظرفیت خط‌لوله شرقی-غربی، ظرفیت صادرات از دریای سرخ را افزایش دهند و از وابستگی خود به تنگه هرمز بکاهند. از سوی دیگر نیز عربستان رایزنی‌هایی با کشورهای مصرف‌کننده آغاز کرده تا آنها را برای مشارکت در تامین امنیت تنگه هرمز متقاعد کند. با این حال به نظر می‎رسد رسیدن به این هدف با مخاطراتی مواجه است. در این گزارش تلاش‌های عربستان برای امنیت صادرات نفت از بعد فنی یعنی افزایش ظرفیت صادرات نفت از دریای سرخ بررسی می‌شود.

وابستگی عربستان به تنگه هرمز

هفت کشور ایران، عربستان، عراق، کویت، امارات، قطر و بحرین در حاشیه خلیج فارس قرار دارند که همه آنها صادرکننده نفت نیز محسوب می‎‌شوند و برای صادرات به تنگه هرمز وابسته هستند. با وجود ریسک‌های ژئوپلیتیک که همواره تنگه هرمز را تهدید می‌کند، اما کمتر مسیری جایگزین این آبراه نفتی ساخته شده است. بین کشورهای حاشیه خلیج فارس، تنها عربستان و امارات خطوط لوله‌ای جایگزین تنگه هرمز ساخته‌اند. در واقع آن‌طور که بلومبرگ گزارش می‌دهد حدود ۱۰۰ درصد نفت صادراتی ایران، کویت، قطر و بحرین، حدود ۹۰ درصد نفت صادراتی عراق و عربستان و حدود ۷۵ درصد نفت صادراتی امارات متحده عربی از تنگه هرمز می‌گذرد.

ظرفیت خط لوله جایگزین تنگه هرمز که توسط عربستان و امارات متحده عربی ساخته شده، در مجموع ۵/ ۶ میلیون بشکه در روز است، اما در سال گذشته تنها از ۷/ ۲ میلیون بشکه از این ظرفیت استفاده شده است.  عربستان بینکشورهای منطقه بیشترین تلاش را برای جایگزین کردن تنگه هرمز داشته است. این کشور با ساخت مگا خط ‌لوله «شرقی-غربی» به طول ۷۴۶ مایل (۱۲۰۰ کیلومتر) می‎‌تواند روزی ۵ میلیون بشکه از نفت خود را به بندری در دریای سرخ ارسال کند. هرچند هیچ یک از دیگر کشورهای حاشیه خلیج فارس نتوانسته‌اند به چنین ظرفیتی برای جایگزینی تنگه هرمز دست یابند، اما به نظر می‎‌رسد عربستان همچنان وابسته‌ترین کشور به تنگه هرمز برای جریان صادرات نفت خود است. این کشور روزانه بیش از ۷ میلیون بشکه نفت و ۵/ ۱ میلیون بشکه فرآورده نفتی صادر می‌کند، از این رو در هر صورت بخش قابل‌توجهی از صادرات نفت و فرآورده‌ نفتی این کشور باید از تنگه هرمز عبور کند.

عربستان پیش از این اعلام کرده بود که قرار است که ظرفیت خط لوله شرقی-غربی را تا پایان سال ۲۰۱۸ به ۷ میلیون بشکه در روز برساند. اما ظاهرا این کشور در رسیدن به این هدف خود ناکام بوده و با وجود برخی ادعاها، ساخت این خط لوله چند سال زمان لازم دارد. در این میان جولیان لی، تحلیلگر بازار نفت در بلومبرگ بر این باور است که حتی افزایش ۲ میلیون بشکه‌ای ظرفیت انتقال نفت از خط لوله شرقی-غربی نیز نمی‌تواند موجب امنیت عرضه نفت عربستان شود.

سه دلیل برای ناکامی سعودی‌ها

آرامکو اخیرا و یک روز پیش از اظهارات وزیر انرژی  عربستان اعلام کرد که ظرفیت انتقال نفت از طریق خط‌لوله شرقی-غربی را تا ماه سپتامبر به ۷ میلیون بشکه در روز خواهد رساند. این در حالی است که  الفالح زمان اتمام چنین پروژه‌ای را دو ساله اعلام کرد. اما در این بین، در ماه آوریل یعنی حدود سه ماه پیش و همزمان با فروش اولین اوراق  قرضه آرامکو برخی اسناد مالی و برنامه‌های آتی این شرکت منتشر شد. در این اسناد آمده است که افزایش ظرفیت انتقال نفت از طریق خط لوله مذکور برنامه‌ چهارساله آرامکو است. گذشته از این موضوع، به نظر می‎رسد حتی اگر عربستان موفق به افزایش ظرفیت این مگا خط‌لوله در کوتاه‌مدت شود، نمی‌تواند چندان به امنیت عرضه نفت خود اطمینان داشته باشد.

اولین مانع، امنیت خط لوله شرقی-غربی است. این خط‌لوله در ماه مه از دو نقطه مورد حمله هواپیماهای بدون سرنشین یمنی قرار گرفت و به دنبال آن انتقال نفت از آن برای مقطعی متوقف شد. آن‌طور که لی تاکید می‌کند در صورت تشدید تنش‌های منطقه‌ای احتمالا شاهد تعداد بیشتری از این وقایع خواهیم بود.علاوه بر این با وجود ظرفیت ۵ میلیون بشکه‌ای این خط‌لوله، عربستان تاکنون روزانه حدود ۱/ ۲ میلیون بشکه از این ظرفیت استفاده کرده است که بخش اعظم آن نیز صادر نشده و در پالایشگاه‎‌های این کشور در سواحل دریای سرخ استفاده شده است. آن‌طور که بلومبرگ اعلام می‎کند عربستان تنها برای صادرات ۱۰ درصد از نفت خود از دریای سرخ استفاده می‌کند و برای صادرات ۹۰ درصد آن به تنگه هرمز وابسته است.

حتی اگر عربستان بتواند همه نفت صادراتی خود را از طریق خط لوله به سواحل دریای سرخ منتقل کند، همچنان برای ارسال آن به نقاط دیگر جهان با تنگنا مواجه است. در واقع این مسیر تنها برای صادرات نفت به غرب یعنی آمریکا و اروپا مناسب است و عربستان برای ارسال نفت به شرق یعنی کشورهای آسیایی چون چین و ژاپن که در حال حاضر مهم‌ترین متقاضیان نفت این کشور هستند، باید از تنگه باب‌المندب استفاده کند. این تنگه که بین یمن و جیبوتی قرار گرفته دریای سرخ را به اقیانوس هند و آب‌های آزاد وصل می‌کند و سال گذشته روزانه ۸/ ۲ میلیون بشکه نفت از آن عبور کرده است. به اعتقاد تحلیلگر بلومبرگ در صورت افزایش تنش‌های منطقه‌ای عبور نفتکش‌ها از باب‌المندب از سوی نیروهای یمنی با مخاطراتی همراه خواهد بود. سال گذشته دو مرتبه نفتکش‌های سعودی در این تنگه مورد حمله نیروهای یمنی قرار گرفت.

علاوه بر این، تحلیلگر بلومبرگ مدعی است که افزایش صادرات نفت از طریق دریای سرخ خود می‌تواند مانعی در برابر تامین امنیت عبور نفتکش‌ها از تنگه هرمز باشد. زیرا غیر از عربستان در ماه گذشته میلادی که صادرات نفت ایران نیز کاهش یافته بود، روزانه بیش از ۹ میلیون بشکه نفت از تنگه هرمز صادر شده است. بنابراین حتی اگر عربستان نفت خود را به دریای سرخ منتقل کند، تامین امنیت تنگه هرمز برای بازار نفت همچنان ضروری است.

از این رو اقدام سعودی‌ها در نهایت به این معناست که باب‌المندب نیز اهمیتی در سطح تنگه هرمز بیابد و کشورهایی که مدعی تلاش برای تامین امنیت عرضه نفت هستند به جای یک نقطه (تنگه هرمز) باید روی دو نقطه (تنگه هرمز و باب‌المندب) که از لحاظ ژئوپلیتیک نیز کاملا متفاوت هستند، تمرکز کنند.  اما استراتژی عربستان از بعد دیپلماسی یعنی رو آوردن به کشورهای آسیایی و تلاش برای همراه کردن بزرگترین مصرف‌کنندگان نفت جهان برای تامین امنیت عبور نفتکش‌ها از تنگه هرمز که نیاز به بررسی بیشتری دارد.