روزنامه فرهیختگان نوشت: تحصیل برای دانشجویانی که سروکارشان با آزمایشگاه است به نسبت دیگر دانشجویان مخاطرات بیشتری دارد؛ چراکه بعضاً یک اشتباه در محیط آزمایشگاهی منجر به خسارت‌های جانی و مالی می‌شود؛ اشتباهی که حالا به جان باختن دانشجوی دانشگاه تهرانی منجر شده است. فوت محمدامین کلاته، دانشجوی مقطع کارشناسی ارشد رشته مهندسی مواد و متالورژی و مصدومیت دو دانشجوی دیگر دانشگاه تهران به دلیل انفجار کپسول هیدروژن در آزمایشگاه مربوط به دانشکده فنی باعث شد تا هفته‌های ابتدایی سال تحصیلی جدید با خبر تلخی برای جامعه دانشگاهی همراه باشد. حادثه‌ای آزمایشگاهی که اولین بار نبوده و تا زمانی که حفظ ایمنی و استاندارد‌های فعالیت‌های کارگاهی و آزمایشگاه در اولویت قرار نگیرد آخرین بار هم محسوب نخواهد شد.
دانشجوی کارشناسی‌ارشد دانشگاه تهران قربانی کپسول هیدروژن
حوالی بعدازظهر پنجشنبه ۱۰ مهرماه بود که انفجار یک کپسول آزمایشگاه محمود نیلی‌احمدآبادی، استاد دانشکده فنی دانشگاه تهران، دانشجویان و همسایه‌های این دانشکده را به خیابان کشاند. انفجاری که بر اثر شدت آن، محمدامین کلاته، دانشجوی مقطع کارشناسی‌ارشد این دانشکده در دم جان باخت. دانشجوی نخبه‌ای که رتبه اول کارآموز برتر دانشگاه علم و صنعت را در سال ۱۴۰۰ به دست آورد و رتبه ۱۱ کشور در کنکور کارشناسی ارشد بود. کلاته در همان سال، توانست رتبه ۱۱ المپیاد کشوری را در رشته مهندسی مواد و متالورژی به دست آورد. او در زمان حیاتش ۶ مقاله هم منتشر کرده که ۳ مقاله آن ISI بوده است. در این حادثه دو دانشجوی دیگر به نام‌های رضا پارسی و فاطمه کفاش نیز با شکستگی و آسیب از ناحیه چشم راهی بیمارستان شریعتی شدند. چند ساعت بعد از وقوع حادثه حجت شیخ‌مطهر‌واحدی، عضو هیئت علمی طب اورژانس دانشگاه علوم پزشکی تهران در گفت‌وگو با یکی از رسانه‌ها اعلام کرد: «همکاران اورژانس بخش‌های مختلف از جمله جراحی، ارتوپدی، جراحی اعصاب و جراحی فک شروع به بررسی وضعیت این دو مصدوم کردند. بررسی‌ها تا الان وضعیت را نگران‌کننده نشان نمی‌دهد. این دو مصدوم دچار آسیب‌های سطحی در حد پارگی در ناحیه ساعد و دست‌ها و پا‌ها شدند که قابل ترمیم است.» محمدحسین امید، رئیس دانشگاه تهران هم در همان ساعات اولیه وقوع این حادثه نیز درباره روند درمان دو دانشجوی مصدوم دیگر از عدم آسیب مغزی به این دانشجویان خبر داده و عنوان کرد: «یکی از این دانشجویان به آی‌سی‌یو منتقل شده و دیگری هم بعد از اسکن مجدد به احتمال زیاد به آی‌سی‌یو منتقل خواهد شد.» به گفته رئیس دانشگاه تهران نیلی‌احمدآبادی که استاد دانشجویان بود هم در آزمایشگاه حضور داشت و به دلیل موج انفجار دچار آسیب جزئی شده است.
محمدرضا عارف، معاون اول رئیس‌جمهور هم عصر روز پنجشنبه دستورات لازم را برای رسیدگی به روند درمان مصدومان این حادثه به رئیس دانشگاه ابلاغ و بر لزوم رعایت شرایط ایمنی آزمایشگاه دانشگاه‌ها تأکید کرد. وزیر علوم نیز با صدور پیامی درگذشت این دانشجو را به خانواده و جامعه دانشگاهی کشور تسلیت گفت.
نگرانی دانشجویان دانشگاه تهران از حادثۀ آزمایشگاه
وقوع حوادث آزمایشگاهی می‌تواند چند عامل اصلی داشته باشد که بخشی از آن به قدیمی بودن تجهیزات، بخشی به عدم آشنایی دانشجو با نحوه کار با این تجهیزات و بخش دیگر هم نبود استاد و مدیر آزمایشگاه برمی‌گردد. البته ابوالفضل واحدی، معاون آموزشی وزارت علوم و نماینده وزیر در این حادثه همان روز حادثه در گفت‌وگو با یکی از رسانه‌ها از انجام شدن تمامی اقدامات و آزمایشات این آزمایشگاه طبق نرم‌های معمول سخن گفته و عنوان کرده بود: «این دانشجویان به همراه اساتید و حتی مدیر آزمایشگاه در حال انجام فعالیت‌های پژوهشی و تحقیقاتی بودند که متأسفانه این اتفاق افتاد.» اما سؤال این است که مگر دانشجویان آموزش‌های لازم را برای استفاده از تجهیزات ندیده بودند؟ هرچند تلاش‌های «فرهیختگان» برای مصاحبه با مسئول HSE دانشگاه هم بی‌نتیجه ماند و به همین دلیل نمی‌توان درباره چرایی اصلی وقوع اتفاق در آزمایشگاه دانشکده فنی دانشگاه تهران اظهارنظر قطعی کرد، اما برخی از دانشجویان در انتشار پست‌هایی در یکی از صفحات مجازی دانشگاه تهران از نگهداری تجهیزات آزمایشگاهی در شرایط نادرست صحبت کرده بودند. البته نگرانی دانشجویان تنها به اینجا خلاصه نمی‌شود؛ چراکه دانشجویان در کنار از دست دادن همکلاسی‌شان، نگران تصمیماتی هستند که مسئولان در آینده نزدیک خواهند گرفت. به طوری که یکی از دانشجویان به نام علی در فضای مجازی این دانشگاه نوشته: «مسئولان و اساتید به جای اینکه آزمایشگاه را ایمن کنند، بعد از این دانشجویان را از یک سری اختیارات سلب و رفتن به آزمایشگاه را برای آن‌ها محدود می‌کنند.» دانشجوی دیگری هم از نبود اتاق گاز در هیچ کدام از دانشکده‌های این دانشگاه انتقاد کرده و نوشته است: «استاندارد اینکه اتاقک گاز در محوطه و چسبیده به دیوار باشد و همه کپسول‌ها آنجا باشند و لوله‌کشی فلزی انجام شود. دوستانی که آزمایشگاه‌های خارجی رفتن این اتاقک‌ها را دیده‌اند قطعاً.» کاربر دیگری هم در کانال این دانشگاه نوشته: «در آزمایشگاهی که ما کار می‌کردیم یک پرسنل و حتی نیروی خدماتی نداشت. دانشجو‌ها خودشان کار‌های آزمایشگاه را انجام می‌دادند و مجبورمان می‌کردند که به عنوان کارورزی در همان آزمایشگاه نظافت آنجا را هم انجام دهیم، دست آخر هم همین اساتید طلبکار بودند.»
مرگ ۵ دانشجو در آزمایشگاه‌های دانشگاهی
حادثه آزمایشگاه دانشگاه تهران نه اولی و نه آخرین حادثه از این دست است؛ چراکه از دی‌ماه ۱۳۸۵ تا مهرماه امسال فقط ۱۹ حادثه این‌چنینی رسانه‌ای شده، در حالی که بخشی از این حوادث اصلاً مجالی برای طرح در رسانه‌ها پیدا نمی‌کنند. موضوع زمانی قابل تأمل‌تر می‌شود که بدانیم در همین بازه زمانی، شاهد فوت ۵ دانشجو و مصدومیت ۲۲ دانشجو و کارمند دانشگاه‌های کشور هستیم. همچنین موضوع زمانی حادتر می‌شود که بدانیم از دی‌ماه سال ۱۴۰۰ تا امروز در مجموع ۱۰ حادثه در دانشگاه‌های کشور رخ داده که منجر به فوت ۳ دانشجو شده است. مسئله‌ای که به وضوح نشان‌دهنده ضعف و عدم رعایت نکات ایمنی لازم برای کار با تجهیزات آزمایشگاهی است و باید آن را سهل‌انگاری مسئولان دانشگاهی و آموزش عالی تعبیر کرد. حوادثی که عمدتاً نیز به دلیل وقوع انفجار خسارت‌های مالی و جانی به همراه داشته و این مسئله نشان می‌دهد تداوم مسیر فعلی در استفاده دانشجویان از تجهیزات آزمایشگاهی، عاقبتی جز تکرار حوادث فاجعه‌بار برای آموزش عالی خواهد داشت. البته نباید این مسئله را هم از قلم انداخت که اگر بخواهیم حوادث دانشگاهی مانند سقوط دانشجوی خواجه نصیرالدین طوسی گرفته یا آتش‌سوزی در خوابگاه الغدیر دانشگاه صنعتی اصفهان در دی‌ماه سال گذشته را به این لیست اضافه کنیم، تعداد این حوادث به طومار بلندی خواهد رسید.
هیدروژن؛ گاز پرکاربردی که دیگر سیلندری استفاده نمی‌شود
کپسول هیدروژن که جان دانشجوی کارشناسی‌ارشد دانشگاه تهران را گرفته، باید یکی از پرکاربردترین کپسول‌ها دانست. گازی که از صنعت موشکی تا صنعت پتروشیمی و جوشکاری کاربرد دارد و در کنار آن به‌عنوان یکی از گاز‌های آزمایشگاهی هم شناخته می‌شود؛ چراکه هیدروژن در دستگاه کروماتوگرافی، که از آن برای شناسایی و جداسازی اجزای مختلف یک ترکیب استفاده می‌شود، کاربرد دارد. در مقابل، برای ساخت انواع ترکیبات پرکاربرد آزمایشگاهی هم به این گاز نیاز است. به همین دلیل نقش پررنگی در فعالیت‌های آزمایشگاهی و کارگاهی دانشگاه‌ها دارد. گازی که در کنار کاربرد فراوانش، جزء خطرناک‌ترین گاز‌ها هم شناخته می‌شود. به عبارت دیگر، این گاز هم می‌تواند فرد را دچار خفگی کرده و هم به دلیل اشتعال‌پذیر بودنش، خطر آتش‌سوزی خواهد داشت؛ در طرف دیگر ماجرا، حمل اشتباه این کپسول و برخورد آن با شیء سخت هم می‌تواند باعث انفجار شود. این مؤلفه‌ها باعث شده تا استفاده از کپسول‌های هیدروژنی در دنیا در حال منسوخ شدن باشد و این روند در برخی از دانشگاه‌های ما هم آغاز شده است. آن‌طور که بهمن حاجی، مدیر ایمنی دانشگاه صنعتی‌شریف، به «فرهیختگان» گفت، امروز دیگر در استاندارد‌های جهانی از گاز هیدروژن به‌صورت سیلندری استفاده نمی‌شود و ما نیز باید به‌تدریج به سمت آن برویم و کارگاه‌های شارژ سیلندر‌ها را موظف کنیم که دیگر کپسول‌های هیدروژن را شارژ نکنند.
با وجود کاربرد‌های فراوان گاز هیدروژن، اما برای استفاده ایمن‌تر از آن، می‌توان به جای سیلندر از دستگاه هیدروژن‌ژنراتور برای تداوم فعالیت‌های آزمایشگاهی استفاده کرد. موضوعی که در دانشگاه صنعتی شریف شروع شده است، به‌طوری که سال گذشته حدود ۲۱ کپسول ۴۰ لیتری هیدروژن از این دانشگاه خارج و امحا شده‌اند. مدیر ایمنی دانشگاه صنعتی شریف درباره اقدامات صورت‌گرفته در این زمینه گفت: «دستگاه هیدروژن‌ژنراتور می‌تواند در لحظه هیدروژن را به میزانی که لازم است، توسط الکترولیز کردن آب خالص تولید و به سیستمی که کاربر می‌خواهد تزریق کند. دستگاه‌هایی که حالا تعدادی از آن‌ها در آزمایشگاه‌های این دانشگاه فعال هستند.»
او همچنین از انعقاد قرارداد با یکی از شرکت‌های گرید A برای شارژ و ایمن‌سازی سیلندر‌های موردنیاز آزمایشگاه‌هایشان خبر داده و عنوان کرد: «هرچند هنوز این قرارداد به مرحله اجرا درنیامده، اما طبق آن هر بار که سیلندر‌ها برای شارژ می‌روند، این شرکت موظف است که مباحث ایمنی لازم مانند ضخامت سیلندر را مورد بررسی قرار دهد. چراکه برخی گاز‌ها مانند همین هیدروژن خاصیت خوردگی دارند و می‌توانند به مرور کپسول‌ها را دچار خوردگی کنند.»
ابهام جدی نسبت به عملکرد کمیته «سلام» پس از حوادث دانشگاه‌ها؛ مدیریت HSE ذیل وزیر علوم ایجاد کنید
هر بار بعد از وقوع حوادثی از این دست، بحث ایمنی در دانشگاه‌ها در رسانه‌ها مطرح می‌شود. ایمنی که اگر بخواهیم نگاه وسیع‌تری به آن داشته باشیم، باید عنوان کرد که تنها به حوزه آزمایشگاه‌ها محدود نمی‌شود و عرصه‌های مختلف از غذای دانشجو گرفته تا اسکان و حتی مسیر رفت‌وآمد به دانشگاه را هم شامل می‌شود. حوزه‌هایی که برای هرکدام از آن‌ها می‌توان مثال‌هایی مانند مسمومیت دانشجویان خوارزمی، فوت دانشجوی خواجه نصیرالدین طوسی بر اثر سقوط از پله‌ها و تصادف دانشجویان سمنانی را نام برد. این مسائل باعث شده تا بهمن حاجی، مدیر ایمنی دانشگاه صنعتی شریف، در گفت‌وگو با «فرهیختگان» به لزوم ایجاد مدیریت HSE ذیل وزارت علوم اشاره و عنوان کند: «باید از طرف وزارتخانه چنین مدیریتی شکل گرفته و اصول ایمنی در دانشگاه‌ها پیاده‌سازی شود و البته دانشگاه ما آمادگی کامل برای این کار را دارد تا دیگر شاهد چنین اتفاقاتی نباشیم.»
او ادامه داد: «این مدیریت فواید بسیار زیادی دارد. ما باید مدیریت HSE را به‌صورت ویژه زیر نظر وزیر علوم ایجاد کنیم. علت اینکه می‌گویم حتماً باید ذیل حوزه وزارتی باشد هم آن است که اگر این حوزه را ذیل معاونت پژوهشی ببریم، صرفاً به این حوزه محدود می‌شود؛ اما وقتی زیر نظر ریاست باشد، شرایط متفاوت می‌شود. وقتی این اتفاق بیفتد یعنی ما بازرس خود وزیر را خواهیم داشت که چون مستقیماً به وزیر گزارش می‌دهد، بسیاری از شرایط امروز تغییر خواهد کرد.»
مدیر ایمنی دانشگاه صنعتی شریف با بیان اینکه متأسفانه در برخی از موارد تنها یک فرد به‌عنوان مسئول ایمنی در دانشگاه‌ها منصوب می‌شود که این کار اشتباهی است، گفت: «ما در دانشگاه بحث ایمنی را از حالت کمیته‌ای خارج کرده و ساختار مدیریتی به آن داده‌ایم؛ چراکه این حوزه موضوعات بسیار گسترده‌ای را شامل می‌شود و باید ایمنی در همه بخش‌های دانشگاه به‌صورت جدی دنبال شود.»
حاجی تصریح کرد: «مسئول HSE باید در دانشگاه‌ها حضور داشته باشد و به‌صورت شخصی روندها را در حوزه‌های مختلف پیگیری کند و اگر ما این حوزه را به‌صورت تخصصی در دانشگاه‌ها دنبال نکنیم، راه به جایی نخواهیم برد.»
وی بیان داشت: «واقعیت آن است که هرچند امروز آیین‌نامه HSE را در کشور داریم و بر اساس آن هم کمیته «سلام» یا همان سلامت، ایمنی، بهداشت و محیط‌زیست ایجاد شده است، اما مباحث این حوزه در قالب کمیته راه به جایی نخواهد برد؛ چراکه کمیته‌ها حالت نظارتی و تدوین قانون دارند و افرادی که در آن عضو هستند هم معمولاً مسئولیت‌های دیگری را برعهده دارند. به همین دلیل بنده به‌شدت با وجود کمیته در حوزه ایمنی مخالف بوده و معتقدم این کار باید ساختار مدیریتی داشته باشد.»
مدیر ایمنی دانشگاه صنعتی شریف خاطرنشان کرد: «ایمنی اصلاً مختص آزمایشگاه نیست و ما سال گذشته یک دانشجو در یکی از دانشگاه‌های‌مان به علت سقوط فوت شد. چرا باید چنین حوادثی را شاهد باشیم؟ اگر یک مدیریت جامع در حوزه ایمنی داشته باشیم، قطعاً می‌توان از وقوع چنین اتفاقاتی در بخش‌های مختلف دانشگاه‌ها جلوگیری کرد.»
- 19
- 2
