چرا دولت‌ها شکست می‌خورند؟

دولت‌ها واحدهای اصلی نظام بین‌الملل معاصرند و برای امنیت بین‌المللی میهمان بوده و مناسب‌ترین نهادِ مانع بی‌نظمی‌های بومی و منازعات تاریخی هستند. از این منظر، شکنندگی دولت‌ها هم نظم و امنیت بین‌المللی و هم زندگی مردم را برهم می‌زند. تغییر نظام بین‌المللی در نتیجه پایان جنگ سرد موجب فروپاشی دولت‌های فراوانی در جهان شد. مفهوم «شکنندگی دولت» بعد از این دوران یکی از حوزه‌های اصلیِ پژوهش در علوم سیاسی و جامعه شناسی شد؛ البته این پدیده به جهان پس از جنگ سرد منحصر نیست، ولی با فروریزی دیوار برلین، رایج‌ترین مشکل دولت‌های جهان سوم همین موضوع شد. این گزارش شاخص شکنندگی دولت‌های جهان را تا سال ۲۰۱۷ بررسی می‌کند.

براساس این گزارش، شدت وخامت شکنندگی دولت در سال ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۷ بهبود یافته است. هنوز صعود ایران از رتبه ۳۷ به ۴۹ در ۲۰۱۷ روند مثبتی را نشان می‌دهد، ولی به نظر می‌رسد رقم کافی برای خروج از شدت شکنندگی محسوب نمی‌شود. براساس این گزارش، ایران همراه ۲۹کشور دیگر در گروه هشدار بسیار شدید و در رتبه ۴۷ بود و در سال ۲۰۱۷ با دو پله صعود در رتبه ۴۹ قرار گرفت.  کشور ما در سال‌های ۲۰۱۴ و ۲۰۱۵ از میان ۱۷۸کشور رتبه ۴۴ را داشت. در سال‌های قبل از آن از مجموع ۱۴۰کشور بررسی‌‌شده رتبه ایران کمتر و شکنندگی آن در اوج خود بود. سال۲۰۱۳ رتبه۳۷، سال۲۰۱۲ رتبه۳۴، سال۲۰۱۱ رتبه۳۵، سال۲۰۱۰ رتبه۳۲ و سال۲۰۰۹ رتبه۳۸ را در میان کشورهای جهان به خود اختصاص داد که حاکی از شکنندگی و ناپایداری دولت طی این سال‌ها بود. براساس گزارش سال۲۰۱۴، درجه شاخص شکنندگی ایران در  این سال نسبت‌به ۲۰۱۳ حدود ۵/۲ واحد کاهش یافته؛ یعنی شدت شکنندگی آن کمتر شده است. طبق گزارش بنیاد صلح، ایران بیشترین ترقی را در میان دیگر کشورهای جهان در سال۲۰۱۴ نسبت‌به ۲۰۱۳ داشته است. شرح این گزارش را در ادامه خواهید خواند.

ابتدا از اصطلاحاتی چون «دولت ناکام»، «دولت ضعیف»، «شبه‌دولت» و «دولت ازهم‌پاشیده» برای توصیف این دولت‌ها استفاده شد. بعدها، اصطلاح «دولت شکننده» رواج یافت. این اصطلاح حاوی مطلق‌انگاری نبود. همچنین مطالعات قبلی به‌طور عموم برای توصیف دولت‌های جهان سوم به کار می‌رفت، درحالی که همه دولت‌ها در زمان‌های متفاوت به درجات مختلفی شکننده بوده‌اند و درجه شکنندگی هر دولت با عوامل و شرایط متفاوتی تغییر کرده است. همچنین اصطلاح «دولت شکننده» به‌دلیل شمول آن وارد ادبیات علوم‌سیاسی و جامعه‌شناسی سیاسی شد؛ یعنی پدیده‌هایی مانند دولت ضعیف، دولت ناکام، دولت ازهم‌پاشیده بیانگر درجات مختلف شکنندگی دولت‌ هستند؛ به این ترتیب، اصطلاح دولت شکننده به‌دلیل این‌که هم به توضیح نسبیِ میزان توانایی دولت‌ها قادر است و هم می‌تواند اصطلاحات پیشین را در خود بگنجاند، جای اصطلاحات قبلی را گرفت.

«دولت‌های ضعیف و شکننده» دولت‌هایی‌ هستند که ظرفیت لازم برای کنترل و نفوذ در جامعه، تنظیم روابط اجتماعی، استخراج منابع انسانی، مادی و نمادین و تخصیص مقتدرانه منابع را ندارند و در برقراری نظم و اعمال اقتدار در جامعه ناتوان هستند. در مقابل، دولت‌های شکننده دولت‌های توانمند و کارآمد قرار دارند. این دولت‌ها توانایی اقتصادی و نظامی بالایی دارند. همچنین توانایی نمادین (مشروعیت‌بخشی به پایگاه قدرت از طریق جذب نخبگان و توده‌ها در نظام سیاسی) و توانایی اجرایی (قدرت دیوانسالاری دستگاه دولتی به‌عنوان وسیله‌ای برای تحقق سیاست‌ها و اجرای کارآمد قوانین و توانایی دولت در کنترل فساد) آن‌ها بالاست.بنیاد صلح هر سال کشورها را براساس شاخص‌های دولت‌های شکننده از نمره ۱ تا ۱۲۰ رتبه‌بندی می‌کند. هرچه این نمره بالاتر بوده، شکنندگی آن دولت بیشتر است و هرچه این نمره پایین‌تر باشد، آن دولت غیرشکننده‌تر است.  گزارش سال ۲۰۱۷ سیزدهمین گزارش بنیاد صلح است و دربرگیرنده داده‌های جمع‌آوری‌شده از اول ژانویه تا ۳۱دسامبر ۲۰۱۶ است؛ بنابراین این گزارش مجموعه حوادث روی‌داده از اول ژانویه ۲۰۱۷ را پوشش نمی‌دهد. بنیاد صلح با بهره‌گیری از نرم‌افزار برآورد منازعه یعنیConflict Assessment Software Tool, CAST، بررسی میلیون‌ها سند و گزارش در هر سال و با تکیه به ۱۲شاخص فوق، رتبه آسیب‌پذیری کشورها را به‌دست می‌آورد.

رتبه‌بندی کشورها

رتبه‌بندی کشورها با اختصاص حداکثر ۱۰امتیاز به هر یک از ۱۲شاخص کلیدی یادشده تعیین می‌شود. پایین‌بودن مجموع امتیازات کسب‌شده، نشانگر آسیب‌پذیری و شکنندگی کمتر یک کشور است؛ یعنی کشوری با آسیب‌پذیری کمتر در پایین جدول رتبه‌بندی قرار می‌گیرند و امتیاز بیشتر نشانه آسیب‌پذیری و شکنندگی بیشتر است. این کشورها بالای جدول هستند. گزارش بنیاد صلح کشورها را بر پایه آسیب‌پذیری‌ و شکنندگی به ۱۱گروه تقسیم کرده است: خطر بسیار شدید (مجموع امتیاز بین ۱۲۰ تا ۱۱۰)، خطر شدید (بین ۱۰۹تا ۱۰۰)، خطر (بین ۹۹ تا ۹۰)، هشدار بسیار شدید (بین ۸۹ تا ۸۰)، هشدار شدید (بین ۷۹ تا ۷۰)، هشدار (بین ۶۹ تا ۶۰)، کمتر باثبات (بین ۵۹ تا ۵۰)، باثبات (بین ۴۰ تا ۴۹)، بسیار باثبات (بین ۳۹ تا ۳۰)، پایدار (بین ۲۹ تا ۲۰) و بسیار پایدار (از ۱۹ به پایین تا صفر).

شکننده‌ترین‌ها

آسیب‌پذیرترین کشور‌ها بر پایه رتبه‌بندی بنیاد صلح در سال ۲۰۱۶ به‌ترتیب عبارتند از: سومالی، سودان‌جنوبی، جمهوری آفریقای مرکزی، سودان، یمن، سوریه، چاد و جمهوری دموکراتیک کنگو. براساس این گزارش، افغانستان، هائیتی، عراق، گینه، نیجریه، پاکستان، بروندی و زیمبابوه کشورهایی هستند که میزان آسیب‌پذیری آن‌ها قدری کمتر از گروه اول و درواقع در گروه خطر شدید قرار دارند. کشورهای گینه‌بیسائو، اریتره، نیجر، کنیا، کامرون، اوگاندا، اتیوپی، لیبی، میانمار، لیبریا، موریتانی، مالی، جمهوری کنگو، رواندا، نپال، تیمورشرقی، بنگلادش، آنگولا و مصر شکنندگی و آسیب‌پذیری‌شان در منطقه خطر قرار دارد. از میان ۳۸کشوری که در مناطق خطر بسیار شدید، خطر شدید و خطر قرار دارند، ۲۴کشور آفریقایی و هشت کشور از منطقه خاورمیانه و ۶کشور در شرق آسیا و آمریکای جنوبی هستند.  در سال ۲۰۱۷، آسیب‌پذیرترین و شکننده‌ترین کشورهای جهان که در وضعیت خطر بسیار شدید قرار دارند عبارتند از: سودان جنوبی، سومالی، جمهوری آفریقای مرکزی، یمن، سوریه، سودان. اتیوپی در این گزارش از منطقه خطر به منطقه خطر شدید سقوط کرده است.

باثبات‌ترین‌ها

فنلاند در سال‌های ۲۰۱۶ و ۲۰۱۷ باثبات‌ترین کشور جهان است. نروژ، سوئیس، دانمارک، سوئد، استرالیا، ایرلند، ایسلند، کانادا، نیوزیلند، لوکزامبورگ، هلند، اتریش، آلمان و پرتغال در منطقه پایدار قرار دارند؛ یعنی باثبات‌ترین و کم‌آسیب‌پذیرترین کشورهای جهان هستند. بلژیک، سنگاپور، انگلستان، فرانسه، ایالات‌متحده، ژاپن، کره‌جنوبی در منطقه کشورهای بسیار باثبات قرار دارند.

دولت‌های درحال صعود و نزول در آسیب‌پذیری و شکنندگی در سال‌های ۲۰۰۷- ۲۰۱۷

مطابق گزارش بنیاد صلح در سال۲۰۱۷ در میان کشورهای جهان، ترکیه در شاخص‌های حقوق بشر و حاکمیت قانون، وفاق نخبگان، نارضایتی و شکایت گروه‌ها، وضعیت امنیتی و فشارهای ناشی از آوارگان و جابه‌جایی داخلی جمعیت طی سال‌های ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۷ نزول بسیاری کرده است.  در پایان گزارش سال ۲۰۱۶ آمده است: در این سال ۷۸کشور در مقایسه با سال گذشته از آسیب‌پذیری خود کاسته‌اند و آسیب‌پذیری ۷۷کشور افزایش یافته است. ۲۳کشور تغییر محسوسی نداشته‌اند. این گزارش با اشاره به بحران‌های ۶ماه گذشته سال جاری ازجمله سیل مهاجرت به قاره اروپا، ادامه جنگ داخلی در یمن، سوریه و لیبی، درگیری نیجر، نیجریه، چاد و کامرون با گروه تروریستی بوکوحرام، مبارزه با داعش در خاورمیانه و کشورهای شمال آفریقا، افق روشنی برای سال جاری در حل منازعات ترسیم نمی‌کند و بروز تهدیدهای تازه را دور از انتظار نمی‌داند.

وضعیت ایران

ایران در گزارش بنیاد صلح برای سال‌۲۰۱۶ همراه ۲۹کشور دیگر در گروه هشدار بسیار شدید و در رتبه۴۷ قرار دارد، در حالی که در سال۲۰۱۷ دو پله صعود کرده و با نمره ۵/۸۵ در رتبه۴۹ قرار گرفته است. ایران در سال‌های ۲۰۱۵ و ۲۰۱۴ در میان ۱۷۸کشور در رتبه۴۴ جای گرفته بود و در سال‌های قبل از آن، از مجموع ۱۴۰کشور بررسی‌‌شده رتبه‌های کمتری داشت و شکنندگی آن به اوج خود رسیده بود: سال۲۰۱۳ رتبه۳۷، سال‌۲۰۱۲ رتبه‌۳۴، سال۲۰۱۱ رتبه‌۳۵، سال‌۲۰۱۰ رتبه‌۳۲ و سال۲۰۰۹ رتبه۳۸ را در میان کشورهای جهان به خود اختصاص داده بود که حاکی از شکنندگی و ناپایداری دولت طی این سال‌هاست.  براساس گزارش سال۲۰۱۴، درجه شاخص شکنندگی ایران در این سال نسبت‌به ۲۰۱۳ حدود ۵/۲واحد کاهش یافته؛ یعنی شدت شکنندگی آن کمتر شده است.

طبق این گزارش، ایران بیشترین ترقی را در میان دیگر کشورهای جهان در سال۲۰۱۴ نسبت‌به ۲۰۱۳ داشته است. ایران در سال‌های ۲۰۰۶ و ۲۰۰۷ در وضعیت مناسبی از لحاظ پایداری و آسیب‌ناپذیری (غیرشکنندگی) قرار داشت، اما روند پیشرفت در پایداری و آسیب‌ناپذیری از سال۲۰۰۸ متوقف و به میزان قابل‌توجهی کاهش یافت؛ به‌گونه‌ای‌که در میان سال‌های ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۳ بالاترین میزان و سطح از ناپایداری و شکنندگی را تجربه کرده است. ناگفته نماند مطابق گزارش، هرچه نمراتی که هر یک از شاخص‌های مربوط به شکنندگی دولت‌ها به خود اختصاص می‌دهند پایین‌تر باشد، شکنندگی و آسیب‌پذیری دولت کمتر است و برعکس، هرچه میزان این شاخص‌ها بیشتر باشد، شکنندگی و آسیب‌پذیری دولت در زمینه‌های پیش‌گفته بیشتر است. علاوه‌بر این، رتبه (Rank) بالاتر دال بر بهبود وضعیت است.  شکنندگی ایران در سال ۲۰۱۰ به اوج خود رسیده، اما در چند سال اخیر، رو به بهبود گذاشته است. در سال۲۰۰۷ ایران بهترین وضعیت خود را داشته که هنوز بــه آن نـــرسیده است. بـــا کاهش شکنندگی و آسیب‌پذیری ایـــران در میان سال های ۲۰۱۷ – ۲۰۱۵ وضعیت ایران بهبود قابل‌توجهی یافته است.

تغییرات سال به سال میزان نشان می‌دهد در میان سال‌های ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۱( ۱۳۸۶ تا ۱۳۹۰) ایران بالاترین میزان از شکنندگی و آسیب‌پذیری در شاخص‌های پیش‌گفته را تجربه کرده و درمیان ســـال‌های ۲۰۱۴ تــا ۲۰۱۷ (۱۳۹۲تا ۱۳۹۶) کمترین میزان شکنندگی را نسبت‌به سال‌های قبل تجربه کرده است. ایران از سال ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۷ روند صعودی در آسیب‌ناپذیری و غیرشکنندگی داشته است.  براساس گزارش بنیاد صلح در سال۲۰۱۴، چهار وجه عمده آسیب‌پذیری و شکنندگی ایران در زمینه‌های فقر و کاهش قدرت اقتصادی، خدمات عمومی، نارضایتی گروه‌ها و وضعیت امنیتی است.

این در حالی است که در سال۲۰۱۷ ایران در این شاخص‌ها بهبود قابل‌توجهی را تجربه کرده است. سه وجه عمده آسیب‌پذیری و شکنندگی ایران در سال۲۰۱۷، در زمینه‌های شکایت و نارضایتی گروه‌ها، حاکمیت قانون، فقدان وفاق نخبـــگان (ازهـم‌گسیختگی نخبگان) است.  شاخص‌های اقتصادی شکنندگی دولت از سال ۲۰۰۶ روند صعودی را طی کرده که این امر نشان‌دهنده آسیب‌پذیری دولت در زمینه‌های قــدرت اقتصــادی، توسعه نامتوازن اقتصادی و فرار نخبگان و سرمایه انسانی است؛ البته این روند صعودی از سال ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۷ متوقف و تا حدی کاهش یافته که این امر نشان‌دهنده بهبود نسبی وضعیت ایران در زمینه‌های اقتصادی است.  شاخص‌های انسجام و وفاق نیز نشان می‌دهند روند صعودی که ایران از سال ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۱ در زمینه امنیتی تجربه کرده متوقف و به میزان قابل‌توجه و چشمگیری کاهش یافته است؛ البته شاخص‌های نبود وفاق نخبگان(از‌هم‌گسیختگی نخبگان) و اعتراضات و شکایت گروه‌ها متوقف نشده که این امر نشان‌دهنده شکننده و آسیب‌پذیر دولت در این دو زمینه است.  شاخص‌های اجتماعی در میان سال‌های ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۷ نیز حاکی از روند نزولی (به‌معنای بهبود وضعیت) و چشمگیر متغیرهای فشار جمعیتی و فشارهای ناشی از جابه‌جایی جمعیت و... است. این درحالی است که متغیرهای شاخص‌های سیاسی شکنندگی دولت در میان سال‌های ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۷ روندهای متفاوتی را طی کرده‌اند.

متغیر حاکمیت قانون و حقوق بشر روند صعودی را در این سال‌ها تجربه کرده که نشان‌دهنده شکنندگی و آسیب‌پذیری دولت در این زمینه است. متغیر خدمات اجتماعی نیز روند کاهشی چشمگیری به‌ویژه از سال ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۷ را طی کرده که نشان‌دهنده بهبود قابل‌توجه وضعیت ایران در این زمینه است. مطابق با متغیر مداخله عوامل خارجی روند پُرنوسانی در میان سال‌های ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۷ داشته است. این متغیر در میان سال‌های ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۳ روند افزایشی و از سال ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۷ روند کاهشی را تجربه کرده است. درنهایت، ایران در زمینه مشروعیت دولت، روند صعودی (افزایش شکنندگی و آسیب‌پذیری) را تجربه کرده است.

ایران و خاورمیانه

در میان کشورهای خاورمیانه، کشورهای سوریه و یمن آسیب‌پذیرترین و شکننده‌ترین دولت‌ها را داشته و در منطقه خطر بسیار شدید قرار دارند. همچنین کشورهای عراق، افغانستان و پاکستان نیز در منطقه خطر شدید قرار دارند. کشورهای مصر، لبنان، ایران، ترکیه سطح کمتری از شکنندگی و بی‌ثباتی را نسبت‌به کشورهای بالا تجربه می‌کنند و در منطقه هشدار بسیار شدید قرار دارند. در میان کشورهای خاورمیانه کشورهای اردن، مراکش، عربستان سعودی و تونس در منطقه هشدار شدید و بحرین در منطقه هشدار قرار دارد. کویت، عمان، امارات متحده عربی و قطر نیز در منطقه کمتر باثبات و باثبات قرار گرفته‌اند. در گزارش دولت‌های شکننده بنیاد صلح، رتبه‌بندی کشورها با اختصاص حداکثر ۱۰ امتیاز به هر یک از ۱۲شاخص کلیدی یادشده تعیین می‌شود و برخلاف معمول، پایین‌بودن مجموع امتیازات کسب‌شده، نشانگر آسیب‌پذیری و شکنندگی کمتر است و بالعکس امتیازات بیشتر نشانه آسیب‌پذیری و شکنندگی بیشتر دولت‌هاست.