دبیر شورای‌عالی امنیت ملی جمهوری اسلامی امروز راهی ابوظبی می‌شود. خبری که در حالی روز گذشته روی خروجی خبرگزاری‌های دولتی و منابع رسانه‌ای رسمی رفت که همزمان با نخستین دقایق بامداد چهارشنبه، یک رسانه منتسب به شورای‌عالی امنیت ملی از سفر دبیر این نهاد به یکی از کشورهای عربی منطقه تا پیش از پایان سال ۱۴۰۱ خبر داده بود. نورنیوز که این خبر را به‌طور اختصاصی و ازطریق حساب کاربری خود در توئیتر منتشر کرد، در حالی «ملاقات با مقامات عالی آن کشور» و «حل‌وفصل چند پرونده مهم امنیتی و اقتصادی» را به عنوان اهداف اصلی سفر قریب‌الوقوع علی شمخانی مورد تاکید قرار داده بود که استفاده از هشتگ «دیپلماسی همسایگی» در این توئیت، گمانه‌زنی‌هایی را در خصوص مقصد احتمالی این سفر ایجاد کرده بود.
با این همه اما این رسانه منتسب به دبیرخانه شورای‌عالی امنیت ملی، بسیار زودتر از آنچه انتظار می‌رفت از مقصد سفر شمخانی پرده برداشت و در خبری دیگر که حوالی نیمروز گذشته یعنی درست ۱۲ ساعت پس از خبر نخست، روی خروجی فرستاد، اعلام کرد که دبیر شورای‌عالی امنیت ملی جمهوری اسلامی، «در پاسخ به سفر شیخ طحنون بن‌زاید آل‌نهیان مشاور امنیت ملی امارات متحده عربی به ایران و به دعوت رسمی همتای خود به ابوظبی سفر می‌کند.» نورنیوز البته در شرایطی اجازه نداد انتظار برای اعلام رسمی مقصد این سفر از چند ساعت تجاوز کند که با توجه به زمان اعلام خبر اولیه و زمانی که برای این سفر در نظر گرفته شده بود، اساسا فرصت این کار در اختیار مسوولان این رسانه منتسب به شورای‌عالی امنیت ملی نبود. چه آنکه بنابر اعلام رسمی نورنیوز و البته خبرگزاری‌های دولتی، سفر شمخانی امروز پنجشنبه آغاز می‌شود؛ سفری که بنابر آنچه ایرنا و دیگر منابع رسانه‌ای دولتی اعلام کردند، فرصتی خواهد بود تا دبیر شورای‌عالی امنیت ملی جمهوری اسلامی، علاوه‌بر مذاکره با همتای اماراتی خود، با شماری دیگر از مقام‌های بلندپایه این کشور دیدار و گفت‌وگو کند. شمخانی در حالی عازم ابوظبی شده که شماری از مسوولان اقتصادی، بانکی و امنیتی جمهوری اسلامی نیز او را در جریان این سفر همراهی می‌کنند تا در مذاکراتی که قرار است طرفین با تمرکز بر مسائل دوجانبه، منطقه‌ای و بین‌المللی داشته باشند، حاضر شوند.
این سفر که به‌فاصله چند روز از اعلام توافق تهران و ریاض برای ازسرگیری روابط دوجانبه و بازگشایی اماکن و دفاتر دیپلماتیک، انجام شده در حالی مورد توجه ناظران قرار گرفته که همزمان برخی منابع رسانه‌ای از رایزنی‌های پشت‌پرده مقام‌های جمهوری اسلامی با همتایان بحرینی خبر داده‌اند. بدین ترتیب وب‌سایت امواج‌مدیا با اشاره به توافق اخیر ایران و عربستان که در پی مذاکرات محرمانه در چین انجام گرفت و طرفین با امضای بیانیه‌ای مشترک اعلام کردند که سفارتخانه‌هایشان را تا اردیبهشت‌ماه (اوایل ماه می میلادی) بازگشایی می‌کنند، همچنین در خبری اختصاصی نوشت: «در ماه‌های گذشته مذاکراتی محرمانه بین ایران و بحرین انجام شده است.» مذاکرات و تعاملی که «منابع آگاه امواج‌مدیا»، آن را «تبادلات به دور از تبلیغات» توصیف کرده‌اند.
این رسانه همچنین به نقل از «یک منبع بلندپایه منطقه‌ای که نخواست نامش فاش شود»، نوشت: «پس از بازگشایی سفارتخانه‌ها در تهران و ریاض، احتمالا پس از مدت کوتاهی عادی‌سازی روابط میان ایران و بحرین نیز رخ خواهد داد.» مذاکرات غیرعلنی تهران و منامه البته در شرایطی انجام‌شده که به گفته این منبع آگاه منطقه‌ای، «مشکل جدی [حل‌نشده‌ای] بین ایران و بحرین وجود ندارد.» با این همه واقعیت آن است که باتوجه به توافق اخیر ایران و عربستان برای بازگشایی سفارتخانه‌های دو کشور در ریاض و تهران، تنها کشور عربی حاشیه خلیج‌فارس که کماکان در تهران سفیر ندارد، بحرین است. این در حالی است که آنچه منبع آگاه امواج‌مدیا به عنوان موضوع نخست مذاکرات اخیر ایران و بحرین مورد اشاره قرار داده، تعاملاتی است بر سر «مسائل اداری و بوروکراتیک» و قاعدتا برای صحبت جهت بازگشایی دفاتر دیپلماتیک دو کشور که باید بیش از این منتظر ماند. هرچند بنابر آنچه این رسانه مدعی است، «نشانه‌هایی از گرم‌شدن روابط بین تهران و منامه وجود دارد.» ادعایی که امواج‌مدیا در اثبات آن، به مذاکرات همین چند روز پیش رییس پارلمان بحرین با هیات پارلمانی جمهوری اسلامی اشاره کرده است. مذاکراتی که در حاشیه برگزاری مجمع جهانی بین‌المجالس در منامه انجام شد و این مقام پارلمانی بحرینی در آن، خواستار گسترش روابط شدند. خواسته‌ای که البته با واکنش مثبت جمهوری اسلامی نیز مواجه شد و سخنگوی وزارت امور خارجه ایران، ساعاتی پس از انتشار اخبار این دیدار در روز ۲۲ اسفندماه جاری، نسبت‌به بهبود روابط با بحرین، پس از مصالحه با عربستان ابراز امیدواری کرد. ناصر کنعانی همچنین با ابراز خرسندی نسبت به «فضای مثبت ایجادشده در منطقه»، تاکید کرد که «این تحول مثبت می‌تواند در ارتباط با دیگر کشورهای منطقه از جمله بحرین هم اتفاق بیفتد.» این مقام وزارت خارجه جمهوری اسلامی همچنین خواستار «اعتماد دوچندان به مسیر دیپلماسی» و «گام برداشتن در این مسیر» شد.
اما این تنها تحول مثبت در گسترش تعاملات جمهوری اسلامی با کشورهای عربی حاشیه دریای خلیج‌فارس نبود و همزمان با استقبال مقام‌های ایرانی از بهبود این مناسبات، یک مقام مسوول در دولت عربستان سعودی نیز با اشاره به توافق اخیر تهران و ریاض از «آغاز سرمایه‌گذاری عربستان در ایران»، آن هم «با سرعتی بالا» سخن گفت. آن‌طور که المیادین به نقل از وزیر دارایی عربستان گزارش داد، این مقام مسوول در دولت سعودی گفته است: «فرصت‌های بسیاری برای سرمایه‌گذاری در ایران ایجاد شده است.» محمد الجدعان همچنین تاکید کرده: «تا زمانی که به بندهای توافق احترام گذاشته شود، هیچ مانعی در این خصوص وجود نخواهد داشت.»
اما در شرایطی که به نظر می‌رسد جمهوری اسلامی راهبرد تعامل با کشورهای عربی حاشیه دریای خلیج‌فارس را ذیل راهبرد گرایش به چین و روسیه موردتوجه قرار داده، به نظر می‌رسد برخی کشورهای عربی نیز اقدام‌هایی را در راستای تجدیدنظر در مناسبات خود با جمهوری اسلامی و حرکت در مسیری که همسو با سیاست‌های ایران باشد، آغاز کرده‌اند. تا جایی که در چند سال گذشته شاهدیم هم بحرین و هم امارات‌متحده عربی، سیاست عادی‌سازی روابط دیپلماتیک‌شان با سوریه را در دستورکار قرار داده‌اند. تغییر مشی و جهت‌گیری تازه‌ای که این دو کشور عربی در حالی به اختلاف تنها چند روز در سال ۹۷ انجام داده و سفارتخانه‌هایشان را در دمشق بازگشایی کردند که به هر حال سوریه متحد جدی جمهوری اسلامی به‌شمار می‌رود و بیراه نیست اگر بگوییم بخشی از مشکلات این کشورهای عربی با حاکمان دمشق، ناشی از نزدیکی بشار اسد و همراهانش در دولت سوریه به جمهوری اسلامی بود.
حالا به‌فاصله تنها چند روز از بهبود روابط تهران و ریاض و اعلام تفاهم اولیه ایران و عربستان، در حالی شاهد پالس مثبت مقام‌های بحرینی برای بهبود روابط‌شان با تهران بودیم که بیراه نیست اگر بگوییم بهبود روابط تهران و منامه، جز با موافقت حاکمان دولت عربستان سعودی ممکن نخواهد بود؛ نکته‌ای که از قضا منبع ارشد منطقه‌ای وب‌سایت امواج‌مدیا نیز به آن اذعان کرده و با تاکید بر اینکه «پرونده بحرین یک پرونده مستقل نیست»، گفته: «بدون موافقت عربستان هیچ کاری بین ایران و بحرین انجام نمی‌شود.»
حال آنکه این منبع آگاه در منطقه همچنین تاکید کرده: «اکنون به‌دنبال مصالحه ایران و عربستان، سعودی‌ها دیگر هیچ شرط و ملاحظه‌ای ندارند.»
این در حالی است که برخی تحولات داخلی در بحرین در افزایش تمایل منامه به نزدیک شدن به تهران بی‌تاثیر نبوده است، به‌ویژه وقتی خلیفه بن سلمان آل‌خلیفه نخست‌وزیر پیشین این کشور که همواره به‌واسطه مواضع ضدایرانی و سرسختی نسبت به تعامل با اپوزیسیون شیعه این کشور شناخته می‌شد، در سال ۹۹ درگذشت و شاهزاده سلمان بن حمد آل خلیفه، ولیعهد پادشاه، نخست‌وزیر جدید این کشور شد؛ نخست‌وزیری که در این مدت آشکارا نشانه‌هایی از تمایل به تغییر را در سیاست‌های منطقه‌ای دولتش بروز داده است، نشانه‌هایی که شاید یکی از مهمترین مصادیقش، پایان دادن به محاصره قطر از سوی بحرین به عنوان یکی از کشورهای عضو گروه چهارگانه عرب بود.
در چنین شرایطی به نظر می‌رسد بهبود روابط تهران و ریاض، نه‌تنها دستاوردهای اقتصادی، سیاسی و امنیتی گسترده‌ای برای جمهوری اسلامی در پی دارد، بلکه همزمان تاثیری انکارناپذیر در بهبود روابط ایران با دیگر کشورهای عربی نیز خواهد داشت.
چرا توافق ایران و عربستان بر بازار نفت تاثیر نگذاشت؟
«جهان‌صنعت»- توافق ایران و عربستان برای حل مشکلات دیپلماتیک خود اگرچه بازتاب‌های سیاسی گسترده‌ای در سطح منطقه و جهان برجای گذاشت اما در بازار نفت این حل و فصل دیپلماتیک برای دو کشور دارای منابع نفتی بزرگ در منطقه خاورمیانه چندان بازتاب نداشت.
برخلاف انتظار تحلیلگران که امیدوار بودند این آشتی دیپلماتیک به افزایش عرضه نفت از سوی ایران در بازار بینجامد و قیمت‌ها را در مسیر کاهشی قراردهد، چنین اثری حداقل در بازار نفت برای کوتاه‌مدت هم نداشت، زیرا بازار نفت از متغیرهای بزرگ‌تری مثل نرخ بهره آمریکا و رشد اقتصادی چین تاثیر گرفت و از این اتفاق به نوعی چشم‌پوشی کرد. اما سوال این است که آیا این یک واکنش موقتی به آشتی ایران و عربستان است یا این برقراری روابط نقشی در بازار نفت نخواهد داشت؟
برای پاسخ به این سوال لازم است که دو نکته مهم را واکاوی کنیم. نخست آنکه در ائتلاف اوپک‌پلاس، عربستان و روسیه بیشترین تاثیر را بر تصمیم‌گیری‌های بازار نفت دارند. هرچند ایران هم به عنوان یک بازیگر بازار نفت در اوپک نقش دارد، اما به دلیل کاهش صادرات و تحریم‌های آمریکا در واقع نقش ایران چندان پررنگ نیست، بنابراین بازیگران مهم بازار نفت روسیه و عربستان هستند.
از آنجا که روابط ایران و روسیه بسیار نزدیک به هم است، مواضع ایران با روسیه در بازار نفت نزدیک به هم است. از سویی جواد اوجی وزیر نفت در واکنش به برقراری روابط دیپلماتیک ایران و عربستان اذعان کرده بود که با وجود اختلاف‌هایی که وجود داشته ایران با عربستان در سازمان همکاری‌های نفتی اوپک همراهی کرده است.
نکته دوم درباره آشتی ایران و عربستان که به نوعی تاثیری در بازار نفت هم نگذاشت، برای ماندن نفت ایران در تحریم‌های آمریکاست. بنابراین آشتی دیپلماتیک ایران و عربستان مساله اصلی پیش روی نفت ایران که تحریم‌هاست را حل نکرده است. حتی اگر تحریم‌های نفتی ایران رفع شود، ورود نفت ایران به بازار به معنای آن است که ائتلاف اوپک‌پلاس باید از سقف تولید خود بکاهد تا جا برای نفت ایران باز شود، تصمیمی که برای کشورهایی که جای ایران را در بازار نفت گرفته‌اند، سخت است.
برنده بزرگ آشتی ایران و عربستان
روابط چین و آمریکا بعد از سرنگونی بالن منسوب به چین از سوی آمریکا تا حدودی تیره شده است. چینی‌ها بعد از جنگ روسیه و اوکراین اگرچه موضع بی‌طرفانه‌ای را نسبت به این جنگ گرفته‌اند، با این حال نفت روسیه را می‌خرند و تلاش کرده‌اند تا بازارهای نفت خاورمیانه را برای خودشان حفظ کنند. سفر شی جین پینگ رییس‌جمهور چین به عربستان و به دنبال آن وساطت این کشور در آشتی دیپلماتیک ایران و عربستان نشان می‌دهد که چین در تلاش است منابع نفتی روسیه و عربستان را برای خود نگه دارد.
شاید اگر اتفاقی به بزرگی ورشکستگی بانک سیلیکون‌ولی در آمریکا رخ نمی‌داد، اخبار مثبت از رشد اقتصاد چین و به دنبال آن توافق ایران و عربستان باعث می‌شد بازار نفت جان بگیرد، اما درست چند روز پس از اعلام توافق ایران و عربستان و پایان یافتن اختلاف هفت ساله دو طرف، بازار نفت افت قابل توجهی کرد.
پایگاه خبری اویل پرایس در گزارشی به نقل از تحلیلگران نوشت که ترمیم روابط میان دو کشور ایران و عربستان، می‌تواند با تحکیم ثبات در منطقه، نرخ پریمیوم ژئوپلیتیکی که گاهی در بازار نفت به دلیل تنش میان ایران و عربستان ایجاد می‌شد را ملایم کند. جان کربی، سخنگوی شورای امنیت ملی آمریکا هم از این توافق استقبال کرد.
توافق ایران و عربستان، جدیدترین مورد از سلسله توافق‌های ژئوپلیتیکی است که این اواخر در خاورمیانه در جریان بوده است. بیش از یک سال است که ترکیه و عربستان سعودی بی‌سروصدا، سرگرم مذاکره برای عادی‌سازی روابط دو کشور هستند که پس از واقعه قتل جمال خاشقچی، روزنامه‌نگار سعودی منتقد برجسته ریاض در استانبول، تیره شده بود. قطر هم اختلاف پنج ساله با همسایگان خود در خلیج فارس را پشت‌سر گذاشت. همزمان، رژیم صهیونیستی روابط عربی خود را در شرایطی که منازعه با فلسطینی‌ها تشدید شده است، عمیق‌تر می‌کند.
فریدون برکشلی کارشناس ارشد اقتصاد انرژی در گفت‌وگو با شانا می‌گوید: تفاهمنامه ۱۲ مارس جمهوری اسلامی ایران و عربستان‌سعودی در پکن مهمترین واقعه ژئوپلیتیک خاورمیانه در سال‌های اخیر و تاثیرگذارترین حادثه برای بازار جهانی نفت و اوپک در سال ۲۰۲۳ است.
به گفته وی توافق ۱۲ مارس نقطه عطف ورود چین به ژئوپلیتیک خاورمیانه و به حاشیه کشیده شدن، آمریکا و اتحادیه اروپا به شمار می‌آید. او گفت: البته ادامه مسیر به‌عهده دستگاه‌های اجرایی کشورهاست که لازم است با دقت مورد توجه قرار گیرد. تا آنجا که به سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) و بازار جهانی نفت و گاز مربوط می‌شود، قدرت در بازارهای جهانی از سرچاه بیرون می‌آید، از این رو بدون بشکه‌های آماده صدور و تنها بر پایه ظرفیت و دسترسی‌های بالقوه، امکان تاثیرگذاری موثر در بازار میسر نیست، البته بازار جهانی نفت، واکنش آنی به این توافق نشان داد.
برکشلی با بیان اینکه این توافق در این مقطع جنبه ژئوپلیتیک داشته است، تاکید می‌کند: در بروکسل هم به همان اندازه، سیاستمداران یکدیگر را به بی‌کفایتی در تحقق این ابتکار متهم می‌کنند که در دهلی نو، این حرکت فصلی نو و مهم را در سال‌های پیش رو خواهد گشود و در این بازی، خاورمیانه برنده بزرگی محسوب می‌شود.
بازگشت امید به صنعت نفت
هرچند آشتی دیپلماتیک ایران و عربستان تاثیری در میزان فروش نفت ایران و تحریم‌های آمریکا ندارد، اما برخی کارشناسان بر این باورند که این اتفاق می‌تواند مفرهای تازه‌ای برای نفت ایران باز کند. اویل پرایس در این رابطه می‌نویسد: حتی در صورت لغو تحریم‌ها هم در توازن کلی بازار نفت ممکن است تغییرات چشمگیری رخ ندهد، زیرا داده‌های منابع رصد نفتکش نشان می‌دهد که صادرات نفت ایران به کشورهایی نظیر چین، در حال حاضر به حد کافی بالا بوده و ممکن است حتی در صورت بازگشت نفت ایران به بازارهای جهانی، افزایش عظیمی مشاهده نشود.
اوپک پیش‌بینی خود از رشد تقاضای چین برای نفت در سال ۲۰۲۳ را به دلیل تسهیل محدودیت‌های کووید۱۹ در این کشور بالا برد اما برآوردش از تقاضای جهانی را با اشاره به ریسک‌های نزولی احتمالی برای رشد اقتصاد جهانی، بدون تغییر نگه داشته است. این بدان معناست که شرایط برای نفت ایران در خوش‌بینانه‌ترین حالت همانند شش ماه گذشته خواهد بود، مگر آنکه اتفاق بدتری مثل تنگ‌تر شدن حلقه تحریم‌ها نیفتد.
گزارش‌ها نشان می‌دهد هم‌اکنون صادرات نفت ایران سال گذشته به بالاترین رکورد از زمان وضع تحریم‌های آمریکا در سال ۲۰۱۸ رسیده است. به گفته جواد اوجی، وزیر نفت، ایران ۸۱ میلیون بشکه نفت بیشتری از ۲۱ مارس ۲۰۲۲ (سال ۱۴۰۱) صادر کرده که بیشتر از مدت ۱۲ ماه قبل و ۱۹۰ میلیون بشکه بیشتر از هر یک از دو سال قبل است. صادرات گاز ایران هم بر مبنای سال به سال، ۱۵ درصد رشد کرده است.
هر چند افزایش صادرات نفت ایران، ممکن است تعادل بازارهای نفت را که هم‌اکنون شاهد توازن ظریفی است برهم بزند اما رشد صادرات ایران به عواملی نظیر رفع تحریم‌ها نیاز دارد تا روند پایداری پیدا کند.
- 10
- 6
