توسعه ایرانی: در حالی که عقربه‌های ساعت برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه و بازگشت تحریم‌های سازمان ملل متحد علیه ایران به سرعت در حرکت است، روز گذشته (جمعه، ۱۴ شهریور) وین بار دیگر میزبان هیأتی از کارشناسان ایرانی برای گفت‌وگو با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بود. این دیدار در پی گفت‌وگوهای فشرده میان سید عباس عراقچی، وزیر امور خارجه کشورمان، و کایا کالاس، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، در دوحه صورت گرفت؛ گفت‌وگوهایی که بار دیگر بر لزوم دیپلماسی کارآمد صحه گذاشتند، با این حال ابتکار عمل جدیدی برای خروج از این وضعیت مطرح نکردند. در این میان، به نظر می‌رسد اروپا بیش از پیش در نقش بازوی دیپلماتیک ایالات متحده برای اعمال فشار بر تهران ظاهر شده و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نیز به ابزاری تعیین‌کننده در این معادله پیچیده تبدیل شده است.
وین و دوحه؛ تکرار مکررات
رضا نجفی، سفیر و نماینده دائم ایران نزد سازمان‌های بین‌المللی در وین، روز گذشته اعلام کرد که دور دیگری از نشست هیات اعزامی ایران با مقامات آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در سطح کارشناسان برگزار می‌شود. وی این مذاکرات را تعیین‌کننده «شکل جدید همکاری ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی» دانست. این تاکید بر «شکل جدید همکاری» از آن رو حائز اهمیت است که به گفته عراقچی، تحولات اخیر از جمله حملات به برخی سایت‌های هسته‌ای ایران ایجاب می‌کند که چارچوب جدیدی در این همکاری‌ها تعریف شود. آژانس نیز پذیرفته که این شرایط تازه، نیازمند چارچوب همکاری جدید است، اما تا وقتی مذاکرات به نتیجه نرسد، هیچ همکاری جدیدی شکل نخواهد گرفت. این موضع ایران نشان‌دهنده بی‌اعتمادی عمیق تهران به رویکرد سیاسی آژانس و ضرورت بازتعریف روابط بر اساس واقعیت‌های جدید است، به‌ویژه پس از آنکه مجلس ایران قانونی را برای تعلیق همکاری با این سازمان به تصویب رساند.
همزمان، دیدار عراقچی با کایا کالاس در دوحه، پایتخت قطر با هدف بررسی راه‌های دستیابی به یک راه‌حل دیپلماتیک برای مسئله هسته‌ای ایران انجام شد. وزارت خارجه ایران اعلام کرد که در این دیدار، راجع به آخرین تحولات مرتبط با موضوع هسته‌ای ایران به‌ویژه با توجه به اقدام غیرمسئولانه و ناموجه سه کشور اروپایی جهت بازگرداندن قطعنامه‌های لغوشده شورای امنیت، و همچنین روند تعامل ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بحث و تبادل نظر شد. وزیر امور خارجه کشورمان ضمن تاکید بر غیرقانونی و ناموجه بودن اقدام سه کشور اروپایی، مسئولیت مهم نماینده عالی اتحادیه اروپا در امور سیاست خارجی به‌عنوان «هماهنگ‌کننده کمیسیون مشترک برجام» را یادآوری و تصریح کرد: «انتظار می‌رود این نهاد در راستای ایفای وظیفه‌ای که طبق برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ بر عهده آن نهاده شده است در جهت انجام مسئولیت خود و خنثی‌سازی تحرکات علیه دیپلماسی ایفای نقش کند.» کالاس نیز دیپلماسی و مذاکره را تنها راه برای رفع نگرانی‌های همه طرف‌ها دانست و بر ضرورت ارائه فرصت بیشتر به دیپلماسی تاکید کرد. این دیدار و تفاهم بر ادامه رایزنی‌ها در روزها و هفته‌های آینده، نشان‌دهنده تلاش برای حفظ کانال‌های ارتباطی در اوج تنش‌هاست، هرچند که اختلاف‌نظرها عمیق‌تر از آن است که به سادگی حل شود.
شمشیر داموکلس بر فراز دیپلماسی
هفته گذشته، تروئیکای اروپا (بریتانیا، فرانسه و آلمان) با ارسال نامه‌ای به شورای امنیت سازمان ملل، رسماً خواستار فعال‌سازی مکانیسم ماشه (اسنپ‌بک) شدند. این اقدام که به معنای بازگرداندن تمامی تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران است، شمارش معکوس ۳۰ روزه‌ای را آغاز کرده و تاکنون هیچ نشانه‌ای از تغییر مسیر برای جلوگیری از اجرایی شدن آن دیده نمی‌شود. تهران این حرکت را ناموجه و غیرقانونی تلقی کرده و وزیر امور خارجه ایران در تماس‌های تلفنی جداگانه با وزرای خارجه یونان، اسلوونی و سیرالئون، ضمن انتقاد شدید از این اقدام غیرمسئولانه، بر جدیت ایران در دفاع از حقوق مشروع خویش تاکید کرده است. با اینکه تحلیلگران معتقدند اروپایی‌ها تنها زمانی می‌توانند قطعنامه‌های فصل هفتم را بازگردانند که طرف مقابل ناقض فاحش برجام باشد، غربی‌ها با این رویکرد دیپلماتیک، تهدیدها را بر سر میز مذاکره افزایش می‌دهند تا ایران را به توافق دلخواه خود راضی کنند، هرچند ایران بر مواضع خود پافشاری می‌کند.
در همین راستا، منابع دیپلماتیک از سه شرط مشخص اروپا برای جلوگیری از فعال‌سازی مکانیسم ماشه خبر داده‌اند که شامل ازسرگیری مذاکرات مستقیم یا غیرمستقیم تهران با ایالات متحده، بازگرداندن دسترسی آژانس به برخی تاسیسات هسته‌ای ایران، و ارائه گزارشی شفاف درباره ذخایر اورانیوم غنی‌شده است. این شروط در حالی مطرح می‌شوند که به گفته کارشناسان، با خطوط قرمز ایران در تضاد هستند. انور النونی، سخنگوی اتحادیه اروپا با قرار دادن «توپ در زمین تهران» بر راه‌حل دیپلماتیک تاکید کرده است، اما این رویکرد دوگانه، این پرسش را مطرح می‌سازد که آیا اروپا واقعاً به دنبال راه‌حلی مستقل است یا صرفاً نقش بازوی دیپلماتیک ایالات متحده را ایفا می‌کند؟ مرتضی مکی و سینا عضدی، کارشناسان سیاست خارجی معتقدند که اروپا اکنون در کنار آمریکا و اسرائیل ایستاده و همان مطالبات واشنگتن را از تهران دارد؛ به باور آنها، هدف مشترک اروپا و آمریکا «کیش و مات» کردن ایران از دو بعد دیپلماتیک (از طریق مکانیسم ماشه) و نظامی (از طریق آمریکا) است.
آژانس و مسیرهای دیپلماتیک
نقش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در این معادله پیچیده، بیش از پیش برجسته شده است. احمد بخشایش اردستانی، عضو کمیسیون امنیت ملی، آژانس را چشم و راهنمای کشورهای غربی دانست و گفت: «اروپایی‌ها آرزو دارند ایران با آژانس همکاری کند.» رافائل گروسی، مدیرکل آژانس، در گفت‌وگو با رویترز ابراز امیدواری کرده که ظرف چند روز آینده بازرسی‌ها آغاز شود و تداوم مذاکرات برای مدت طولانی «شدنی نیست». وی مدعی شده که از زمان حملات، آژانس «هیچ اطلاعی از وضعیت یا محل نگهداری ذخایر اورانیوم با غنای بالا» دریافت نکرده است. با این حال، او تاکید کرد که «تعهدات ایران در قبال آژانس تغییر نکرده است.» این در حالی است که دبیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی هیچ گونه اشاره‌ای به نقش خود برای کاهش درگیری‌ها ندارد و صحبتی در خصوص وظایف فنی آژانس برای جلوگیری از حمله مجدد به تاسیسات صلح‌آمیز ایران نمی‌کند. این موضع نشان‌دهنده بی‌اعتمادی عمیق تهران به رویکرد سیاسی آژانس و ضرورت بازتعریف روابط است اما سوال اساسی اینجاست که آیا این شکل روابط در نشست گذشته وین تعیین شده است یا خیر؟
ایران، علیرغم افزایش فشارها، بر موضع خود مبنی بر پایبندی به دیپلماسی و دفاع از حقوق مشروع خویش پافشاری می‌کند. مقامات ارشد ایرانی، از جمله علی لاریجانی و عباس عراقچی، آمادگی خود را برای گفت‌وگویی عادلانه با آمریکا اعلام کرده‌اند. با این حال، تهران پس از حملات اخیر اسرائیل به خاک خود و نقش حمایتی آمریکا در این حملات، همچنان نسبت به نیات واقعی واشنگتن بی‌اعتماد است و تاکید دارد که تنها در صورت دریافت تضمین‌های روشن درباره عدم حمله نظامی در میانه مذاکرات، حاضر به آغاز گفت‌وگو خواهد بود. ایران همچنین شرط رفع تحریم‌ها و پایان تهدیدات را برای ورود به برنامه‌های اعتمادساز جدید مطرح کرده و رویکرد متناقض آمریکا و پیش‌شرط‌های بی‌نتیجه آن را مورد انتقاد قرار داده است.
نقش‌آفرینی شرق در مقابل ماشه
در شرایطی که غرب در عقب‌نشینی از خواسته‌های خود استراتژی مشخصی ندارد، روسیه و چین به عنوان متحدان راهبردی ایران، نقش کلیدی در مقابله با فعال‌سازی مکانیسم ماشه ایفا می‌کنند. وزرای خارجه این سه کشور با ارسال نامه‌ای مشترک به سازمان ملل، تلاش اروپایی‌ها را برای فعال‌سازی اسنپ‌بک فاقد مبنای حقوقی دانسته‌اند. کارشناسان معتقدند مسکو و پکن ابزارهای متعددی برای مقابله با این اقدام دارند، از جمله تعویق تحریم‌ها و ایجاد مسیرهای اقتصادی جایگزین. فعال‌سازی مکانیسم ماشه می‌تواند تبعات بسیار وخیمی برای منطقه و جهان داشته باشد و به بازگشت تمامی تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران منجر شود. این تحریم‌ها شامل ممنوعیت صادرات سلاح، محدودیت‌های موشکی، ممنوعیت غنی‌سازی و مسدودسازی دارایی‌ها خواهد بود. ریچارد نفیو، معمار تحریم‌های ایران، هشدار می‌دهد که اجرای این سازوکار به دلیل زیر سؤال بردن مشروعیت آن توسط ایران، روسیه و چین، با مقاومت مواجه خواهد شد. در صورت اجرای کامل، شورای امنیت دچار شکاف شده و روسیه و چین احتمالاً در اجرای آن کارشکنی خواهند کرد. واکنش ایران نیز می‌تواند شامل تعلیق همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی یا حتی خروج از NPT باشد که خطر جنگی خونین‌تر و پرهزینه‌تر را افزایش می‌دهد؛ جنگی که نمی‌تواند دانش هسته‌ای ایران را از بین ببرد و تنها به ابهامات هسته‌ای دامن می‌زند.
فرصت برای توافقی جدید
علیرضا سلطانی، کارشناس بین‌المللی، معتقد است که ایران شاید چندان بی‌میل به فعال شدن مکانیسم ماشه نباشد. از دیدگاه او، برجام کنونی بدون حضور و تعهد آمریکا بی‌معنا و بی‌فایده است.
وی اضافه می‌کند که فعال شدن مکانیسم ماشه و صدور قطعنامه‌ای دیگر از سوی شورای امنیت، ممکن است فرصتی برای ایجاد یک توافق‌نامه بین‌المللی جدید با پشتوانه شورای امنیت و حضور آمریکا فراهم آورد، هرچند شانس تحقق چنین توافقی را پایین ارزیابی می‌کند. درنهایت، آنچه در این دور از تنش‌ها مشهود است، اصرار طرفین بر مواضع خود و عدم ارائه ابتکارات جدید و کارآمد برای خروج از این بن‌بست است. اروپا، در حالی که بر دیپلماسی تاکید می‌کند، عملاً نقش بازوی فشار آمریکا را ایفا می‌کند و آژانس نیز درگیر مناقشات سیاسی شده است. ایران نیز با وجود آمادگی برای مذاکره، شروطی را مطرح می‌کند که در فضای بی‌اعتمادی موجود، تحقق آنها دشوار به نظر می‌رسد. در این بازی پرمخاطره، تنها یک چیز قطعی است: ادامه این روند، نه تنها به حل پرونده هسته‌ای ایران کمکی نخواهد کرد، بلکه می‌تواند منطقه را به سمت پرتگاه جنگی ناخواسته سوق دهد.
- 9
- 1
