ظرفیت حج در کاهش تنش ایران و عربستان

نقش منطقه‌ای و راهبردی عربستان در فاصله سال‌های ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۶ افزایش یافته است. علت آن را می‌توان در افزایش قیمت نفت در سال‌های ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۲ دانست. در این دوران عربستان به مازاد قابل توجهی از درآمد‌های نفتی دست یافت و بخش قابل توجه آن را به حوزه‌های امنیتی و راهبردی اختصاص داد.

این وضعیت موجب تغییر در قالب‌های ادراکی و تحلیلی مقامات سعودی در قبال سیاست‌های امنیتی شد به‌گونه‌ای که در پرتو این تغییرات ادراکی، زمینه برای گسترش رقابت‌های ژئوپلیتیکی و پیوند آن با نشانه‌های ایدئولوژیک و مذهبی در این منطقه فراهم شد. هم‌اینک به نظر می‌رسد در سایه تنش فزاینده ایران و عربستان، انگیزه برای جایگاه‌یابی راهبردی عربستان در منطقه غرب آسیا رو به افزایش است و این کشور قصد دارد از همه قابلیت‌ها و پتانسیل‌ها برای اثر‌گذاری بر ماهیت و فرآیند کنش منطقه‌ای استفاده کند.

آن‌گونه که از شواهد و قرائن پیداست، بازیابی قدرت و نقش عربستان در فاصله این سال‌ها تابعی از معادله هویت و رقابت‌های منطقه‌ای با ایران بوده به‌گونه‌ای که این کشور توانست ائتلاف گسترده‌ای از کشور‌های عربی و گروه‌های ضدایران را در محیط منطقه‌ای غرب آسیا ایجاد کند. هم‌اینک عربستان در تداوم همان ائتلاف‌ها تلاش دارد همه قابلیت‌های خود را برای بی‌اثر‌سازی نقش ایران و کاهش نفوذ آن در مناسبات منطقه استفاده کند و قصد ندارد بازی ژئوپولیتیکی- ایدئولوژیکی را به ایران واگذار کند.

حتی عربستان با تسری بحران به حوزه حج، فاز جدیدی از جدال‌گرایی امنیتی را با ایران شروع کرد و آن را دستاویزی برای تداوم تنش با ایران کرده است. حادثه منا در سال ۹۴ و تعطیلی حج در سال ۹۵ و سرانجام در نظر گرفتن شروطی تحقیرآمیز برای حجاج ایرانی از نشانه‌های بارز جدال‌گرایی امنیتی عربستان از مسیر سیاسی کردن حج در قبال ایران است.

نظر به آنکه تداوم تنش در روابط دیپلماتیک ایران و عربستان به سود هیچ‌یک از دو کشور نیست، ضرورت دارد از ابتکارات فرهنگی برای کاهش روابط تنش در روابط ایران و عربستان استفاده کرد. در این ارتباط حج، مناسب‌ترین مسیر و موثر‌ترین ابتکار فرهنگی برای حل منازعه ایران و عربستان است و محققا این ظرفیت را دارد که بتوان از رهگذر آن در ازسرگیری روابط ایران و عربستان کمک گرفت.

هم‌اینک نشانه‌هایی از انعطاف در سخنان اخیر رهبر معظم انقلاب مشاهده شده است. پیام مستتر در سخنان ایشان بر این نکته تاکید می‌کند که ایران آمادگی سازش با عربستان را دارد و لزومی به تداوم تنش و بحران در روابط ایران و عربستان نیست. در این ارتباط تاکید رهبر معظم انقلاب مبنی بر آماده شدن فضای امنیتی برای حجاج ایرانی در حج امسال ضمن اینکه بیانگر تمهید شرایط برای امنیت فیزیکی زائران است، به امنیت روانی زائران برمی‌گردد. این شرایط از یک طرف به معنای دعوت عربستان برای پایان دادن به منازعه و از طرف دیگر به معنای آمادگی ایران برای ازسرگیری روابط و لااقل کاهش تنش در قبال عربستان است.

البته تحقق این امر قبل از هر چیز در گرو پذیرش عربستان در قبال دعوت و سگینال‌های فرهنگی ایران است. در شرایط حاضر به نظر می‌رسد با توجه به برقراری حج امسال، عربستان نیز بی‌میل به پذیرش چنین دعوتی نیست. تنها مانع موجود در تحقق این ابتکار، وجود عنصر ایران‌ستیزی چون محمد بن سلمان است که البته مسیر مهار او تنها از راه غیرسیاسی کردن حج از طرف ایران امکان‌پذیر است.

محققا اجتناب از سیاسی کردن حج مولفه‌های هویتی و ادراکی را تحت تاثیر مثبت و سازنده خود قرار می‌دهد.نظر به آنکه برقراری حج امسال فرصت کلیدی برای کاهش منازعه در روابط ایران و عربستان است، لازم است از هر گونه اقدام تحریکی و بهانه‌ساز و همچنین هیجان ضدراهبردی در مراسم و مناسک حج جلوگیری شود. در غیر این صورت هرگونه اقدام بهانه‌ساز دستاویز تداوم جدال‌گرایی عربستان و ایران خواهد شد.

دکتر صلاح الدین هرسنی