روزنامه توسعه ایرانی نوشت: روزانه چندصد هزار تن زباله در شهرهای مختلف جهان تولید می‌شود که بخش عمده‌ای از آن پسماندهای خشک و تر است. این حجم عظیم زباله که این روزها بخش لاینفکی از زندگی شهری است، در تهران و بسیاری از شهرهای ایران به دلایل مختلف، به یک معضل بزرگ اجتماعی، زیست‌محیطی و مدیریتی تبدیل شده است.
این روزها تل این زباله‌ها آنقدر عظیم شده که نه تنها زمین‌های زیادی را اشغال کرده که بوی نامطبوعش امان شهروندان ساکن تا چند ده کیلومتری محل دپوی زباله را هم بریده است. زباله‌هایی که گرچه در بسیاری از کشورهای توسعه یافته دنیا از آن به عنوان طلای کثیف یاد می‌شود و بازیافت آن صنعت پر رونقی است، اما در ایران روی هم تلنبار شده و بهداشت مردم منطقه و گاهی حتی مردم یک کلانشهر را به خطر می‌اندازد. زباله‌هایی که به گفته برخی مسئولان و فعالان محیط زیست به دلیل حضور مافیای پیمانکاری، اجازه مدیریت و بازیافت به صورت گسترده پیدا نکرده است.
این مشکل در تهران با جمعیت بالای ۱۰ میلیون شمایل هیولاواری پیدا کرده که گریبان پایتخت را گرفته. هیولایی که با فساد، رانت و مدیریت ضعیف در ساختار پسماند شهرداری تهران هر روز هولناک‌تر هم می‌شود؛ موضوعی که از زبان اعضای شورای شهر، رسانه‌ها و فعالان محیط زیست بارها مطرح شده است.
دیروز سیدجعفر شربیانی، عضو شورای شهر تهران، در اظهاراتی به این موضوع اشاره کرد که «فضای رانتی و فساد قوی در حوزه پسماند شهرداری تهران وجود دارد» و«هیچ‌کس پاسخگوی وضعیت زباله‌ها در تهران نیست».
او با اشاره به تغییر پنج مدیرعامل سازمان پسماند و سه معاون خدمات شهری شهردار تهران در چهار سال اخیر، این موضوع را نشان‌دهنده بی‌ثباتی و ضعف در مدیریت این حوزه دانست.
وضعیت فعلی تولید و مدیریت زباله در تهران
آمار رسمی شهرداری تهران نشان می‌دهد که روزانه حدود ۸۰۰۰ تن زباله تولید می‌شود که از این میزان، حدود ۶۵ درصد زباله تر و ۳۵ درصد زباله خشک است. زباله خشک شامل مواد قابل بازیافت مانند پلاستیک، کاغذ، فلزات و شیشه است که می‌تواند به چرخه تولید بازگردد، اما به دلیل عدم تفکیک از مبدا و مدیریت نامناسب، بخش زیادی از آن راهی محل دفن نهایی می‌شود.
این در حالی است که مجتمع پردازش و دفع آرادکوه در نزدیکی کهریزک در اطراف تهران برای مدت نیم قرن محل دفن پسماندهای شهر تهران و حتی برخی شهر‌ها و روستا‌های اطراف بوده است، با این حجم زباله‌هایی که اغلب آنها هم بازیافت نمی‌شود، حداکثر تا ۵ سال دیگر توان دفن زباله‌های تهران را دارد.
فساد و رانت در مدیریت پسماند؛ افشاگری از دل شورای شهر
اما سوال این است که با این حجم زباله که می‌تواند خود ظرفیت خوبی برای فعالیت اقتصادی و اشتغال افراد باشد، چرا شهرداری‌ها و دولت‌ها در دهه‌های گذشته در این زمینه تا این حد ضعیف عمل کرده‌اند.
برخی از اعضای شورای شهر تهران، مثل شربیانی «فضای رانتی و فسادی قوی در حوزه پسماند شهرداری تهران» را دلیل این موضوع می‌دانند.
مرتضی طلایی، عضو سابق شورای شهر، نیز معتقد است که «گردش مالی روزانه پسماند خشک در شهر تهران حدود ۲۰ میلیارد تومان است که نشان‌دهنده حجم عظیم درآمد و بالطبع ریسک فساد در این حوزه است».
در تهران، همچنین اعضای دیگر شورای شهر مثل مهدی اقراریان آشکارا از شهرداری انتقاد کرده و می‌گویند با وجود تذکرات متعدد، برخورد کافی انجام نشده و شبکه‌هایی داخل احتمالا نفوذی هستند که مانع از اصلاح کامل می‌شوند.
او بر ضرورت شفافیت، پیگیری قضایی و پاسخگویی تاکید دارد. این در حالی که برخی دیگر از کارشناسان شهری بارها گسترش مافیای زباله در جنوب تهران با استفاده از خلأ نظارتی و ضعف قوانین و همدستی مدیران شهری را مسبب تشدید این موضوع دانسته و معتقدند بخش بزرگی از پسماند خشک در تهران به‌صورت غیرقانونی جمع‌آوری و پردازش شده و سودهای کلانی به جیب افراد بخصوصی می‌رود.
مافیای زباله و فعالیت‌های غیرقانونی
در حالی که یکی از معضلات شهرداری‌ها کسب درآمدهای پایدار است و تهران در این خصوص همیشه با مشکل مواجه بوده و بسیاری از کارشناسان معتقدند تفکیک و مدیریت پسماند راهکار خوبی برای کسب در آمد شهرداری است و مانعی در راستای شهرفروشی؛ اما گویا شهرداری پایتخت به کسب درآمد سالم از شهر اعتقادی ندارد و اساسا اقدام جدی در حوزه بازیافت نمی‌کند.
بنا به گزارش‌ها، فعالیت‌های غیرقانونی در حوزه پسماند به‌خصوص در جنوب و حومه تهران در قالب «مافیای زباله» شدت گرفته است. این گروه‌ها زباله‌های خشک را از مسیرهای رسمی خارج کرده، بدون رعایت اصول زیست‌محیطی و سلامت، آنها را در مناطق حاشیه‌ای پردازش می‌کنند. این کار علاوه بر ایجاد آلودگی‌های زیست‌محیطی شدید، مانع توسعه سیستم‌های استاندارد بازیافت در سطح شهر شده است.
یکی از نقاط مهم این فعالیت‌ها در اراضی اطراف خیابان درختی روستای قمصر در جنوب باقرشهر است که طی دو دهه گذشته به‌صورت غیرقانونی و بدون مجوز، محل جمع‌آوری و بازیافت غیررسمی زباله‌های خشک بوده است. این موضوع باعث شده که نه تنها درآمدهای قانونی شهرداری کاهش یابد بلکه مشکلات بهداشتی و محیط زیستی این مناطق نیز بیشتر شود.
در این میان هرچند شهرداری هر از گاهی در خصوص تمرکز در خصوص، جمع‌آوری مراکز پسماند غیرقانونی و زباله‌گرد‌ها مانور می‌دهد، اما در عمل چیزی تغییر نمی‌کند.
مثلا همین خرداد ماه امسال معاون امور فرهنگی و اجتماعی سازمان پسماند شهرداری تهران از آغاز طرح ویژه مقابله با مافیای زباله‌گردی در تهران خبر داد و از اقدامات ایجابی، تغییر شرایط پیمانکاران به نحوی است که تفکیک زباله از مبدأ و جمع‌آوری زباله‌های خشک افزایش یابد، گفت. به گفته سیدمحمد ناظرپناهی، یکی از راهکار‌های اجرا شده، ایجاد ارتباط با مجتمع‌های مسکونی و مراکز تجاری به‌منظور جمع‌آوری زباله‌های خشک به شکل مستقیم است و در این راستا، برنامه‌ای تدوین شده که بر اساس آن تیم‌های جمع‌آوری پسماند، با استفاده از خودرو‌های مخصوص، به مجتمع‌ها مراجعه کرده و زباله‌های خشک را به طور مستقیم تحویل می‌گیرند.
بعد از گذشت بیش از دو ماه از عملیاتی شدن این تصمیم، اما هیچ اقدام عملی در این باره گزارش نشده است. ضمن اینکه این نکته را نیز نباید از یاد برد که شروع چنین حرکاتی در دوره‌های مختلف از سوی شهرداران تهران وجود داشته اما هنوز عمومی نشده در نطفه خفه شده است.
موضوعی که بسیاری آن را به دلیل وجود مافیای قدرتمند زباله می‌دانند که اجازه گسترش تفکیک و بازیافت زباله به صورت مجاز را نمی‌دهد.
مشکلات ساختاری و مدیریتی در حوزه پسماند تهران
یکی از معضلات مهم بازیافت در شهری مثل تهران عدم تفکیک زباله از مبدا است موضوعی که نه زیرساخت‌های آن فراهم شده و نه فرهنگ‌سازی در خصوص آن صورت گرفته و می‌گیرد.
از سوی دیگر سیستم جمع‌آوری، انتقال و بازیافت زباله‌ها در تهران زیرساخت‌های لازم را ندارد. بسیاری از مراکز بازیافت فرسوده‌اند یا استانداردهای محیط‌زیستی را رعایت نمی‌کنند. در کنار این موضوع همان‌طور که گفته شد، تغییر مکرر مدیران سازمان پسماند و نبود استراتژی‌های بلندمدت، موجب تضعیف نظارت و افزایش فساد شده است.
به اعتقاد کارشناسان شهری، نبود سامانه‌های شفاف الکترونیکی برای رصد زباله و قراردادهای شهرداری، فرصت را برای سوءاستفاده و رانت‌بازی فراهم کرده است و همین موضوع سبب شده که طلای کثیف شهر بزرگی مثل تهران با پرتی و ضایعات عملا به صورت غیررسمی به مراکز غیرقانونی بازیافت واگذار شود.
چنین واگذاری غیررسمی تبعات زیادی برای شهر دارد که گذشته از انباشت زباله‌های بازیافت‌نشده؛ آلودگی خاک و آب‌های زیرزمینی، جذب حیوانات و جوندگان ناقل بیماری، تشدید خطرات بهداشتی برای مناطق پیرامونی مراکز دفن زباله و نارضایتی و مشکلات اجتماعی برای ساکنان مناطق حاشیه‌ای را به دنبال دارد.
گسترش زباله دزدی در تهران
اما در غیاب راه‌اندازی کارخانه‌های رسمی بازیافت در تهران و سایر نقاط کشور و بازیافت محدود شهرداری‌ها از این حجم گسترده زباله تولیدی، گروه‌های غیرمجاز به صورت گسترده مشغول زباله‌دزدی و دپوی زباله‌ها و بازیافت غیراصولی آن هستند.
در حالی هر از چندی خبر پلمب مجتمع‌های غیرمجاز جمع‌آوری و تفکیک زباله شنیده می‌شود که بار دیگر مراکز غیررسمی دیگری فعالیت خود را آغاز می‌کنند.
این واحدها که هر روزه مشغول زباله‌دزدی هستند معمولا افراد خود را به سطح شهر می‌فرستند تا زباله‌ها را از سطل‌های زباله جمع کنند و به سوله‌های بزرگ جنوب تهران تحویل دهند. بیشتر زبالهدزدها کودکان کار، معتادان و کارتن‌‌خواب‌هایی هستند که مورد سوءاستفاده قرار گرفته‌اند و با وجود تلاش‌های جسته و گریخته، شهرداری تهران موفق نشده تا آنها را از گردونه اشتغال کاذب خارج کند. به طوری که این زبالهدزدها در محل دفن زباله در کهریزک که تحت حفاظت شهرداری است هم زباله‌گردی می‌کنند.
به اعتقاد کارشناسان «مافیای زباله» محصولِ ترکیبیِ مشکلات اقتصادی، خلأهای نظارتی و نبودِ هم‌افزایی میان شهرداری و دستگاه قضایی است. از سوی دیگر اصلاح ساختاریِ بازار پسماند نیازمند شفافیت، فناوری، اجرای قانون و برنامه‌های اجتماعی است و بالاتر از همه، اراده پیگیرِ سیاسی تا چرخه‌ی سودِ غیرقانونی را از هم بگسلد.
سعیده علیپور
- 16
- 5
