مساله کودکان «رها‌شده» در مشهد

به‌گفته معاون ‌اجتماعی اداره‌کل بهزیستی استان خراسان‌رضوی روزانه یک کودک در خیابان ها و اماکنی مانند حرم مطهر رضوی در شهر مشهد به حال خود رها می شوند، این آمار در تمام استان‌های ایران بی‌سابقه است. از سوی دیگر مشهد مهم‌ترین مقصد زیارتی ایرانیان در داخل کشور است که سالانه میلیون‌ها نفر به منظور زیارت به آن سفر کرده و همچنین میزبان چندین‌میلیون زائر از کشورهای همسایه است. بنابراین آنچه امروز به قطعیت می‌توان گفت آن است که این آمار زیبنده شهر مذهبی- تاریخی و مهمی مانند مشهد نیست. این شهر مامن امن‌میلیون ها قلب عاشق در ایران و خارج است و وجود کودکان رها شده بالاتر از میانگین کشوری در این شهر قلب زائران و مسافران را به درد می‌آورد.

مساله کودکان «رها‌شده» در کشور تازگی ندارد و هر‌ساله تعداد زیادی کودک در سنین مختلف بر اثر دلایل مختلف که یکی از مهم‌ترین آنها فقر است، سر راه گذاشته می‌شوند. چرا مقصد تعداد ‌زیادی از سرپرستان این کودکان مشهد است؟ این سوال مهمی است که بنا داریم در این نوشتار تا حدودی به آن پاسخ دهیم.

اغلب والدینی که کودکان خود را سر راه می‌گذارند دشمن فرزندان خود نیستند و آنها را به‌دلیل فقر و مشکلات خانوادگی تنها می‌گذارند. این والدین از صمیم قلب امیدوار آینده‌ای بهتر برای فرزندان خود هستند و بر این باورند که مشهد همان جایی است که کودکانشان در آن آینده‌ای بهتر را تجربه می‌کنند. هیچ‌گاه نمی‌توان حال پدر یا مادری را فهمید که از کودک خود دست می‌شوید و به‌نظر نگارنده این وضعیت را تنها نباید با نگاهی نکوهش‌گر و بدون بررسی علل این تصمیم مورد مطالعه قرار داد، زیرا برخی از این کودکان در صورت حضور همیشگی در خانواده‌هایشان سرنوشت غیرقابل تجسم و وحشتناکی خواهند داشت و رها شدن آنها گاهی بهترین تصمیم والد یا والدین است. از سوی دیگر برخی از والدین نیز با قساوت تمام و خالی از هرگونه مهر مادری یا پدری اقدام به رهاکردن و حتی فروش فرزندان خود می‌کنند.

در واقع «سرراه» قرار دادن این کودکان تنها یک روی سکه است و روی دیگر علل انجام این کار است. بنابراین نفس عمل رهاکردن کودک و فرزند و بی‌توجهی به سرنوشت او پس از جدایی از والدین زشت و مغموم است، اما به‌نظر می‌رسد همچنان باید پای درد و دل والدین این کودکان نشست و به صحبت‌هایشان گوش داد تا به قضاوتی درست و عادلانه در ارتباط با عمل آنها دست ‌یابیم.

رضا شیران خراسانی، عضو کمیسیون ‌اجتماعی مجلس در ارتباط با پدیده رهاشدگی کودکان در جوار بارگاه امام‌رضا (ع) گفت: «خانواده‌هایی که توانمندی این را ندارند که نوزاد خود را به هر دلیلی نگهداری کنند بر اساس یک اعتقاد و ایمان قلبی کودک خود را در جوار حرم امام‌رضا (ع) می‌گذارند. این کودکان فقط برای شهر مشهد نیستند و کسانی که نمی‌توانند از نوزاد خود نگهداری کنند حتی از استان‌های دیگر به شهر مشهد می‌آیند و آن را به امام رضا(ع) می‌سپارند. بنابراین این کودکان صرفا مشهدی نیستند.»

باور و اعتقاد ‌قلبی پدیده‌ای شگفت‌ انگیز در افکار این والدین است. تصور کنید آنها باور دارند می‌توانند کودکان خود را به دستان پر مهر امام‌ رضا (ع) بسپارند و بروند. هرچند در میزان امانتداری و محبت امام هشتم شیعیان (ع) هیچ‌شکی وجود ندارد و او ضامن آهو است، اما نفس عمل محلی از پرسش دارد، زیرا این کودکان اگر در جوار بارگاه‌ امام‌رضا (ع) یا در خیابانی دور از حرم‌مطهر یا در شهری دیگر رها شوند در نهایت «رها شده» هستند و این سرنوشتی است که توسط والدین یا سرپرست برای آنها رقم‌ می‌خورد.

در واقع چگونه می‌توان نفس این عمل را بی‌ایراد و مشکل دانست؟! باورهای ناصوابی که در تفکرات مذهبی این والدین ریشه دوانیده است آنها را متقاعد به انجام این کار می‌کند. هر‌چند اکثر زائران امام ‌هشتم (ع) مومن و دیندار هستند، اما قطعا افراد خلافکار نیز به‌دلیل مهربانی امام ‌رضا (ع) به بارگاه‌ او می‌روند و مواردی از کیف‌ قاپی‌ یا بچه‌دزدی در اطراف حرم مطهر موید این حقیقت است. بنابراین سپردن این کودکان به مراکز بهزیستی قطعا روش بهتری برای والدین یا سرپرستان کودک است.

کودکان، نوزاد و یک‌ساله رها می‌شوند

به‌گفته معاون اداره‌کل بهزیستی استان خراسان‌رضوی بیشتر کودکانی که در خیابان‌ها یا مکان‌های‌عمومی رها می‌شوند نوزاد و زیر یک‌سال هستند. غلامحسین حقدادی افزود: «در سال گذشته ۵۸۰ کودک وارد شیرخوارگاه‌های مشهد شده‌اند که رها شده، سر راهی یا «بد سرپرست» بوده‌اند.» یکی از علل اصلی رهاکردن نوزادان مجهول‌الوالدی و فقر والدین یا سرپرست کودک است. اصطلاح «مجهول‌الوالدی» درباره کودکانی به‌کار برده می‌شود که پدرشان مشخص نیست و نگهداری آنها توسط مادر دشوار و در مواردی غیرممکن است.

کودکان رها شده به‌طور طبیعی به‌عنوان فرد بدون سرپرست به بهزیستی تحویل داده می شوند و بهزیستی با توجه به مدارک و مستندات به‌دست‌ آمده کودک را به خانواده اش تحویل می دهد. اگر خانواده بد‌سرپرست باشند بهزیستی آنها را نگهداری کرده یا به‌عنوان تامین موقت به خانواده ها تحویل داده می‌شوند. اگر خانواده نوزاد رهاشده پیدا نشود برای آنها حکم نگهداری از طرف مراجع قضائی صادر شده و به‌عنوان فرزند خوانده به افراد واجد شرایط تحویل داده خواهند شد.

در سال‌های اخیر پدیده فروش نوزادان نیز در کشور شتاب چشمگیری داشته است و این معضل یکی از بزرگ‌ترین خطراتی است که کودکان رها شده در جوار امام‌رضا(ع) یا در خیابان‌های اطراف حرم‌مطهر(ع) و همچنین مشهد را تهدید می‌کند. از سنینی که این کودکان اغلب رها می‌شوند می‌توان حدس‌زد که آنها برای خانواده‌ها و همچنین سرپرستان خود نه‌تنها بهره‌وری‌اقتصادی ندارند، بلکه سربار خانواده نیز محسوب می‌شوند. بنابراین به‌نظر می‌رسد یکی از علل مهم برای سرراه قرار دادن آنها مسائل و مشکلات‌اقتصادی خانواده است.

خانه‌ای که خانه نمی‌شود

حتما شنیده‌اید« هیچ‌کجا خانه آدم نمی‌شود.» اما اگر خانه انسان هیچ‌کجا باشد چطور؟! بسیاری از این نوزادان و کودکان اساسا خانه و خانواده‌ مستحکم و با چارچوبی ندارند. خانواده‌هایی که رها کردن فرزندانشان را در حرم امام‌رضا(ع) امن‌تر از سازمان‌بهزیستی می‌دانند باید با این سازمان آشتی داده شوند. هرچند اغلب این کودکان در نهایت به دامان‌بهزیستی می‌روند، اما در این میان سرنوشت برخی از این کودکان همچنان نامعلوم است.

کودکانی که اسیر افراد خلافکار و سودجو می‌‌شوند و تمام عمر به تکدی‌گری مشغول‌اند یا آنهایی که در آینده مورد آزارجنسی قرار می‌گیرند یا به اندازه‌ای خوشبخت نیستند که زنده بمانند و در چنگال قاچاقچیان اعضای‌بدن و انسان می‌افتند. تمام این اتفاقات ناخوشایند تنها در شهر مشهد رخ نمی‌دهند، اما خراسان نیز جزئی از ایران است و احتمال بروز این فجایع در آن کم نیست. بنابراین آگاهی‌‌فرهنگی تمام اقشار جامعه درباره خطرات تهدید‌کننده کودکان، تسهیل قوانین فرزندخواندگی و بهبود وضعیت‌اقتصادی خانواده‌ها از مهم‌ترین اقداماتی است که مسئولان امر باید برای کاهش میزان این آمار انجام دهند.

مهاجران‌افغانستانی و روابط نامشروع

یک نماینده شهر کاشمر استان‌ خراسان‌رضوی در گفت‌وگو با «آرمان» در ارتباط با آمار رهاشدگی کودکان بالاتر از میانگین کشوری در این استان می‌گوید: استان‌ خراسان‌رضوی در کنار مرز ایران واقع شده است و با کشورهای‌شرقی هم‌مرز است. این کشورها درگیر آسیب‌های‌اجتماعی متعددی مانند مواد‌مخدر هستند. بهروز بنیادی می‌افزاید: مهاجران‌افغانستانی زیادی در این شهر حضور دارند و همچنین خیل عظیمی از زائران نیز از کشورهای مختلف در این شهر حضور پیدا می‌کنند.

این موارد می‌توانند آسیب‌زننده باشند و همچنین فرصت‌های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی را برای این شهر به ارمغان بیاورند. او تاکید می‌کند: حرم‌ امام‌رضا (ع) به‌عنوان مأمنی برای خانواده‌ها به‌ویژه مادران متعلق به خانواده‌های‌ از هم‌پاشیده است که فرزندان خود را در جوار بارگاه امام‌هشتم (ع)رها می‌کنند. بنیادی می‌افزاید: آنها امیدوارند فرزند خود را در پناه امام رضا (ع) قرار می‌دهند و برای آینده او مسیر مطمئنی فراهم می‌شود. او خاطرنشان می‌کند: عامل اصلی این مساله که از موارد کودک‌آزاری است مساله اعتیاد، طلاق و روابط‌نامشروع باشد. این موارد در جامعه قابل‌‌انکار نیستند و فساد‌اخلاقی یکی از مسائل امروز جامعه است. بنیادی می‌افزاید: نتیجه برخی روابط‌نامشروع فرزندان رها‌شده در سنین نوزادی هستند.

او تاکید می‌کند: باید بر فرهنگسازی برای ازدواج و نحوه آموزش‌های قبل، حین و بعد ‌ازدواج تاکید شود و جوانان از سنین نوجوانی با مسائل‌زناشویی و نحوه مدیریت‌خانواده آشنا شوند. این مساله به میزان آموزش‌های‌شغلی و تحصیلی برای آنها اهمیت دارد و مهارت‌های زندگی‌اجتماعی و خانوادگی از مهم‌ترین آموزش‌هاست. این نماینده مجلس می‌افزاید: این آموزش‌ها باید از سوی سازمان‌‌بهزیستی، وزارت آموزش و پرورش، آموزش‌عالی به نوجوانان و جوانان داده شود. بنیادی می‌گوید:

اطلاعات‌جهانی، دسترسی به فضای‌مجازی و فرهنگ سایر ملل لزوم مراقبت از جوانان را صدچندان کرده است و در غیراین صورت در آینده سبب بروز آسیب فراوان در کشور می‌شوند. او خاطرنشان می‌کند: مساله تعالی جمعیت نیز از نکات بازمانده در مجلس است که بر حفاظت بنیان خانواده تاکید بیشتری داشت. بخشی دیگر از این لایحه نیز به مباحث اقتصادی و حمایت دولت از خانواده برمی‌گردد. بنیادی می‌افزاید: اگر بنا به افول وضعیت‌اقتصادی خانواده‌ها و عدول خط فقر از حدود چهل‌میلیون کنونی باشد باید منتظر آسیب‌های اجتماعی بیشتر بود. در برنامه ششم شورای عالی اجتماعی با ریاست رئیس‌جمهور مصوب شد، اما عملا این سیاست‌ها در فضایی امکان پیگیری دارند که دولت دغدغه‌ زیادی نداشته باشد.

بنابراین امروز که دغدغه اصلی دستگاه‌ها فراهم کردن نقدینگی برای پیشبرد امور اولیه است برنامه‌ریزی بلندمدت برای مسائل انتظار بیهوده‌ای است. او می‌گوید: وزارت بهداشت و درمان باتوجه به بودجه تخصیص‌یافته به کمیته‌امداد و سازمان‌بهزیستی باید در این زمینه بیشتر ورود کند. همچنین سازمان‌بهزیستی که بیشتر بر مباحث طلاق، ترک اعتیاد و توانمندی معلولان است و روی آسیب‌های‌اجتماعی تمرکز دارد باید به سوی خانواده‌هایی بازگردد که سلامت جسمانی دارند اما در مباحث دیگر اخلاقی- خانوادگی دچار مشکل هستند.

بنیادی می‌افزاید: کمبود بودجه و سرانه متخصص نسبت به جمعیت کشور و کمبود مشاوران در بهزیستی در معضلات دیگر این سازمان است. بنابراین وزارت رفاه، کار و تعاون اجتماعی به‌عنوان سازمان بالادستی سازمان بهزیستی باید در این زمینه برنامه‌ریزی مدون‌تری داشته باشد، البته مباحث‌اجتماعی فرابخشی هستند و تمام سازمان‌ها باید به آن ورود کنند.

 آرزو ضیایی