رضاآبادی‌ها از باران‌های بی‌امان امسال خوشحالند. سیل آمد ولی آنها را نبرد، پخش شد توی زمین‌هایشان و محصول را زیاد کرد. آبادی را راستی راستی آباد کرد. مردم رضاآباد، روستایی در بخش زنجانرود شهرستان زنجان، خاطرات زیادی از روزهایی دارند که بی‌آبی امانشان را بریده بود.
«بی‌آبی بیچاره‌مان کرده بود. بیشتر ساعت‌های روز را آب نداشتیم. می‌دانستیم باید صرفه‌جویی کنیم اما چقدر صرفه‌جویی می‌کردیم که آب چند ساعت کمتر قطع شود؟ منبع گذاشتیم و یک نفر را مسئولش کردیم که حواسش به مصرف آب از منبع باشد. این برای آب آشامیدنی‌مان بود. آب کشاورزی هم که دیگر برای خودش مصیبتی بود.» این را غلامعلی می‌گوید، کشاورز ۵۵ ساله که تمام عمرش را در روستا بوده: «آب ما از چشمه سلطان بود که چند سال است آبش کم شده ولی حالا می‌گویند وضعیتش بهتر است. یک چاه هم در روستا داریم. اینجا کار مردم کشاورزی است و اگر آب نباشد باید جمع کنیم و برویم. امسال بعد باران‌های بهار، زمین‌هایمان خوب آب گرفت. الان ماشاءالله محصول خوب است.»
رضاآباد یکی از روستاهایی است که مدیریت سیلاب در آن انجام شده و حالا سیلاب ویرانگر برای مردم این روستا درآمدی بیشتر از هرسال به همراه داشته است. مردم این روستا دیگر می‌دانند کارهایی که دارد در بالادست روستا برای مدیریت آب انجام می‌شود، برایشان سودبخش است.
«قبلاً مردم دوست نداشتند منابع طبیعی در روستا کاری کند. می‌ترسیدند به ضررشان شود اما وقتی نتیجه‌اش را دیدند دیگر خودشان از این کار استقبال می‌کنند. خودشان می‌خواهند منابع طبیعی بیاید و برایشان آبخیزداری کند.»
کشاورز این را می‌گوید و برایم جالب است که از اصطلاح آبخیزداری استفاده می‌کند. مردم با اصطلاحات مدیریت آب آشنا شده‌اند و این یعنی پذیرش آنچه برایشان سودمند است.
زنجان استانی است که شاید بشود گفت هر نقطه‌اش به لحاظ آب و هوایی برای خودش یک ساز می‌زند. همین رضاآباد که ۷۶ کیلومتری شهر زنجان است هوایی گرم و خشک دارد.
سمت طارم اما بروید هوا به کل شرجی و دمدار می‌شود. در مسیر آب‌بر و گیلوان که حرکت می‌کنم، این را خوب درک می‌کنم. می‌گویند به خاطر این است که طارم ارتفاعش پایین است و رودخانه معروف قزل اوزن هم در این منطقه جریان دارد. دره قزل اوزن در واقع همان دره طارم است و به خاطر همین هم آب و هوای طارم گرم و شرجی است و بالطبع هم محصولات زیادی آنجا رشد می‌کند مثل زیتون و انار و سیر و برنج که برنج گوهر طارم معروف است. گوجه فرنگی روستای وَنسَر هم هست که برای خودش آوازه‌ای دارد. بقیه جاها اما این‌طور نیست. در زنجان به جز ماهنشان و ایجرود، بقیه دشت‌ها ممنوعه هستند. این را خلیل آقاجانلو، مدیر کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان زنجان می‌گوید و ادامه می‌دهد: «دشت ابهر و دشت زنجان دشت‌های مهم اما ممنوعه ما هستند و اگر در ماهنشان و ایجرود هم مشکل حاد نداریم، دلیل بر آن نیست که آنجا هیچ محدودیتی وجود ندارد، فقط وضعیت شان از بقیه جاها بهتر است.
ما در بعضی دشت‌های استان سالانه بالای یک متر افت سفره آب زیرزمینی داریم. در هرحال زنجان استانی نیمه خشک با بارندگی متوسط ۳۰۰ میلی‌متر در سال است. خوشبختانه سال آبی ۹۷، ۹۸ تا حالا ۴۰۰ میلی متر بارندگی داشتیم که رشد خوبی را نشان می‌دهد اما نمی‌شود به این بارندگی‌ها امیدوار شد. وضعیت منابع آبی با توجه به بارندگی متأسفانه روند خوبی را نشان نمی‌دهد. ما در مدیریت آب، سه بحث داریم؛ یکی مدیریت مصرف است، یکی مدیریت انتقال و عرضه آب و دیگری بحث مدیریت تولید آب است که شامل همان بحث‌های آبخیزداری می‌شود. ما در واقع هدفمان این است که بارندگی را همانجا در محل بارش ذخیره کنیم.»
اما آیا قبلاً اقدامات آبخیزداری در زنجان بدرستی انجام نمی‌شده؟ آقاجانلو در پاسخ به این سؤال می‌گوید: «اقدامات آبخیزداری وجود داشت اما کمرنگ شده بود ولی حالا با اعتباراتی که از صندوق توسعه ملی داده شد، کارهای خوبی دارد انجام می‌شود. هرجا این پروژه‌ها را اجرا می‌کنیم مردم خوشحال و امیدوار می‌شوند. در روستاها یکی از مشکلات اساسی، آب شرب است و البته آب کشاورزی. وقتی این اقدامات انجام می‌شود، مردم امیدوار می‌شوند که پایداری در آن منطقه افزایش پیدا می‌کند. الان در منطقه رضاآباد سیلاب مدیریت و مهار و به درآمدزایی مردم کمک شد. باغ‌هاشان چندبرابر شده و این وابسته به‌همان سیلابی است که آنجا مدیریت می‌شود. حالا مردم از همان سیلی که می‌توانست باعث خسارت و تخریب شود، درآمد دارند. در واقع هم سیل کنترل شده و هم درآمدی برای کشاورزان ایجاد شده است.
در خود شهر زنجان هم تمام آبراهه‌های اصلی که به شهر منتهی می‌شده مدیریت و کنترل سیلاب شده و ما دغدغه سیلخیزی را در خود شهر زنجان نداریم. البته در کل استان نگرانی‌هایی وجود دارد آن هم اولاً یک سری بحث‌هایش بحث زمین‌شناسی و توپوگرافی است. ما در سطح استان زنجان یکسری اراضی «بدلند» یا زمین‌های نامرغوب داریم که پوششی ندارند و سلیخیز و فرسایش پذیر هم هستند. اما جاهایی که وضعیت بحرانی بوده، پخش سیلاب انجام شده که تأکید می‌کنم یکی از بحث‌هایی است که می‌تواند در بخش افزایش درآمد جوامع محلی و پایدار کردن معیشت شان کمک کند. ما آبگرمکن‌های خورشیدی را در روستاهای دورافتاده نصب کردیم تا جاهایی که مردم از درختان و بوته‌های جنگلی به‌عنوان سوخت استفاده می‌کردند، از آبگرمکن‌های خورشیدی استفاده کنند؛ جاهایی مثل سرخ آباد و روستاهای تازه کند.
آقاجانلو به دیگر اقداماتی که در این زمینه انجام شده اشاره می‌کند: «کارهای بیولوژیکی زیادی هم انجام شده از جمله تولید نهال اُرس که یک درخت بسیار مقاوم و دیرزیست است و جزو گونه‌های قدیمی ایران است. اُرس گونه بومی استان است و برای جنگلکاری استفاده می‌شود. تولید و ریشه‌زایی‌اش خیلی سخت است متأسفانه و تولید بذرش هم. ما سه چهار سال است که داریم در تعداد گسترده تولید می‌کنیم که به این شکل منحصربه‌فرد است.»
آب زنجان از دو منبع تأمین می‌شود؛ یکی سد تهم است و دیگری چاه‌هایی در شرق زنجان با نام ذاکر که در روستای ذاکر در بخش مرکزی زنجان و در دشت بناب حفر شده.
کار آبخیزداری در دشت بناب که دشتی نسبتاً تنک است، درحال انجام است. مهدی نوربخش، کارشناس آبخیزداری و مدیر روابط عمومی اداره کل منابع طبیعی استان زنجان که در بازدید از طرح‌های آبخیزداری این منطقه همراهی‌ام می‌کند در این باره توضیح می‌دهد: «پروژه ذاکر پروژه تغذیه مصنوعی و پخش سیلاب، شروعش توسط شرکت سازمان آب در دهه ۷۰ بوده. بالادست بند انحرافی گابیونی احداث کردند و آب منحرف شده از آن بند از طریق دو کانال به حوضچه‌های تغذیه مصنوعی منتقل شد که این کار در جهت تقویت آب‌های زیرزمینی منطقه و آب‌های شرب زنجان بود. مدتی بعد آبخیزداری به ایجاد کانال‌های پخش آب اقدام کرده که آب مازاد سیلاب را به کانال‌ها منتقل و پخش می‌کند. در واقع هم سفره‌های آب را تغذیه می‌کند و هم خسارت سیلاب را در پایین دست کم می‌کند. سال ۹۵ با توجه به اینکه چندین سال از عمر پروژه گذشته بود، سازمان آب اعتباری به معاونت آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی تخصیص داد که صرف مرمت کانال‌ها شود که در این راستا دو بند انحرافی گابیونی را مرمت کردیم. هدف اصلی تأمین آب شرب شهرهای استان زنجان بوده و همچنین جلوگیری از خسارات سیل.»
نوربخش ادامه می‌دهد: «از سال ۹۷ پروژه‌هایی تحت عنوان اعتبارات صندوق توسعه برای معاونت های آبخیزداری در سطح ادارات منابع طبیعی کل کشور تعریف شد. برای این کار ما پروژه‌های آماده داشتیم و تعریف و اجرایی‌شان کردیم. سال ۹۷ حدود ۶/۱۹ میلیارد تومان اعتبار تخصیص داده شد که در ۱۶ حوزه کار شد و عموماً پروژه‌های آبخیزداری بود. در سال ۹۸ هم ۲۳ میلیارد تومان تصویب شده تا پروژه‌های آبخیزداری سال ۹۸ را هم اجرا کنیم که عمدتاً در ارتباط با کنترل سیلاب‌ها، تغذیه مصنوعی و کنترل فرسایش خاک است. مثلاً پخش سیلاب و آبخوانداری خراسانلو را داریم و پخش سیلاب و آبخوانداری هیدج که کار مرمت و لایروبی اش انجام شد. همچنین پروژه‌های آبخیزداری حوزه خوشنام ابهر، پیله ور و قزل تپه در منطقه آقبلاغ و پروژه پخش سیلاب هارون آباد طارم را کار کردیم.
از مهمترین پروژه‌هایی که در سال ۹۸ قرار است کار کنیم پروژه آبخیز شهری آب‌بر است که افتتاحش امسال است. شهر آب‌بر شهری است که دقیقاً در مسیر سیل است و کوه‌هایی هم که در بالادست آب‌بر است، شدیداً فرسایش پذیر است و به‌شدت قابلیت تبدیل بارش‌ها را به روان آب دارد و به همین خاطر نیازمند کار آبخیزداری و اجرای پروژه کنترل سیلاب است.»
حالا شاید پیش خودتان فکر کنید چطور می‌شود از سیل کره گرفت. شاید بعد از این بیشتر اسم آبخیزداری به گوش‌تان بخورد. برای من که فارغ‌التحصیل این رشته هستم، این اتفاق بهتری هم محسوب می‌شود. یادم هست هرکه می‌پرسید چه رشته‌ای می‌خوانی و می‌گفتم آبخیزداری، اول می‌گفت چی چی‌داری و بعد کلی مسخره می‌کرد و می‌خندید، حالا اما این اصطلاح را کشاورزان روستایی هم می‌شناسند.
مریم طالشی
- 19
- 3
