روزنامه جهان صنعت نوشت: اگر به سطح شهر بنگریم آگهی‌های رنگارنگ و متنوعی را مشاهده می‌کنیم که در حوزه‌های مختلف خرید اقساطی را تبلیغ می‌کنند. بحران اقتصادی و کاهش قدرت خرید طی سال‌های اخیر بخش زیادی از جامعه را به‌سمت خرید اقساطی سوق داده است. به همین دلیل خرید اعتباری صرفا یک انتخاب نبوده بلکه مردم به‌خاطر نبود نقدینگی و توان مالی کافی به این موضوع روی آوردند. کارشناسان معتقدند خرید اقساطی در کنار مزایای خود معایبی جدی را نیز به همراه دارد. از سمتی این شیوه از خرید به طبقه متوسط و اقشار کم‌درآمد این را امکان می‌دهد بدون پرداخت یک‌جای هزینه‌ها کالاهای موردنیاز خود را تهیه کنند اما از سوی دیگر انباشت اقساط و وابستگی شدید به این نوع خرید می‌تواند آسیب‌زا باشد. در واقع خرید اقساطی به‌معنای حراج کردن درآمد ماه‌های آینده است و هرگونه تاخیر در بازپرداخت می‌تواند افراد را با چالش‌های بانکی کاهش اعتبار مالی و در برخی موارد مشکلات حقوقی مواجه کند.
رشد خرید اقساطی در جامعه
نظرسنجی‌ها نشان می‌دهد که ۶۳درصد از افراد در دوسال اخیر تجربه خرید اقساطی را داشتند. در گزارش‌ها آمده که از سال۱۴۰۲ میزان خرید اقساطی و اعتباری در پلتفرم‌های بزرگ حدودا ۴۷۲درصد رشد داشته است. برآورد شده که میزان پرداخت وام برای خرید اقساطی در کشور ۵۶۶درصد افزایش پیدا کرده است. باوجود رشد چشمگیر خرید اقساطی در یکی از گزارش‌های غیررسمی نیز بیان شده که حدودا ۱۸۲هزار نفر از کاربران یکی از پلتفرم‌ها در بازپرداخت اقساط خود دچار مشکل شدند. این موضوع باعث شده که برای بسیاری از افراد چالش‌های بانکی و مالی ایجاد شود. حال پرسش اصلی این است که علل گرایش جامعه به خرید اقساطی چیست و پایداری آن چه تاثیری بر اجتماع دارد؟
خرید قسطی، فرصت یا تهدید؟
در همین راستا علی‌اصغر سعیدی، جامعه‌شناس اقتصادی و عضو هیات علمی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران درباره خرید اقساطی گفت: پدیده خرید اقساطی مربوط به امروز نیست. از گذشته نیز مردم به ویژه گروه‌هایی که حقوق ثابت داشتند مانند کارمندان دولت به‌صورت قسطی خرید می‌کردند. البته کالایی که می‌خریدند بهره بالایی داشت اما در آینده آن را می‌فروختند. در دوره پهلوی خرید اقساطی یکی از ابزارهای اصلی خرید بود. به‌نوعی فروش آینده که در آن مصرف‌کننده درآمد آینده‌اش را می‌فروخت و به این ترتیب حتی در زمان ثبات بازار تولیدکننده نیاز به نقدینگی خود را از این مسیر تامین می‌کرد.
وی افزود: فروشگاه‌های بزرگ و کارخانه‌هایی که وسایل خانگی عرضه می‌کردند اجناس خود را به مغازه‌دار به‌صورت چکی می‌دادند. حتی کارخانه‌های کوچک‌تر یا تولیدکنندگان مواد غذایی نیز اجناس خود را مدت‌دار عرضه می‌کردند. این سازوکار فرصتی بود تا مغازه‌دار بتواند کالا تهیه کند زیرا اگر شرکت‌ها چنین امکانی نمی‌دادند رقبا این کار را می‌کردند. در این فرآیند خرید اقساطی از تولیدکننده به واسطه مغازه‌دار و سپس به مصرف‌کننده منتقل می‌شد. البته مصرف‌کننده یک‌باره کالایی مثل بیسکویت را اقساطی نمی‌خرید اما خریدهای تدریجی او باعث گردش نقدینگی می‌شد.
این مدل خرید ذاتا منفی نیست
سعیدی ادامه داد: در همه دنیا خرید اقساطی یک ابزار مالی است. خانواده‌ها مصرف‌کنندگان اصلی هستند و براساس درآمد ماهانه خود تصمیم می‌گیرند که چه مقدار قسط می‌توانند پرداخت کنند. بنابراین فروش اقساطی ذاتا پدیده‌ای منفی نیست. امروزه شاید به‌نظر منفی برسد زیرا تبلیغات بسیار زیاد شده اما در اصل موضوع جدیدی نیست. تنها به‌دلیل وضعیت اقتصادی و کاهش قدرت خرید حساسیت بیشتری نسبت به آن ایجاد شده است. برخی افراد که توان مالی دارند نقدی خرید کرده تا بهره نپردازند اما بسیاری دیگر توان پرداخت نقدی ندارند و ناچارند بهره بیشتری بدهند یعنی کار آینده خود را می‌فروشند. در جهان این فرآیند از طریق کارت‌های اعتباری و با نرخ‌های بهره بالا انجام می‌شود اما در ایران کارت اعتباری نداریم زیرا سیستم مالی پیچیده آن مهیا نیست و تحریم‌ها نیز مانع استفاده از کارت‌های اعتباری خارجی شدند.
این جامعه‌شناس اقتصادی بیان کرد: در کشورهای توسعه‌یافته خرید اقساطی را موسسات مالی انجام می‌دهند. برخی فروشگاه‌های بزرگ یا کارخانه‌های بزرگ نیز کارت اعتباری صادر می‌کنند. برای مثال در آمریکا فروشگاه والمارت یک موسسه مالی دارد که کارت اعتباری صادر می‌کند. این کارت فقط برای خرید از والمارت نیست و در فروشگاه‌های دیگر نیز کاربرد داشته یا شرکت جنرال‌موتورز که خودرو می‌فروشد یک موسسه مالی اختصاصی نیز دارد. تفاوت ایران با این کشورها در این است که در آنجا سود اصلی را موسسات مالی می‌برند زیرا بهره‌های بسیار بالایی دریافت می‌کنند. جالب است که در این کشورها هرچه فرد بیشتر بدهکار باشد و حداقل مبلغ را بپردازد اعتبار بیشتری دریافت می‌کند چون بهره بیشتری پرداخت کرده و برای موسسه مالی سودآورتر است. زمانی که دانشجو بودم برایم عجیب بود که با وجود نپرداختن کامل بدهی اعتبار بیشتری به ما می‌دهند اما بعدا متوجه شدم که این به‌نفع موسسه اعتباردهنده است.
خرید اقساطی از گذشته تا به امروز
سعیدی معتقد است که این نوع از خرید از گذشته تا به امروز وجود داشته است. او در این‌باره گفت: در ایران اگر شرکت تولیدی از مشتری چک یا ضمانت می‌گیرد مربوط به همان شرکت است و این روند توسط بانک‌ها انجام نمی‌شود. نمونه آن شرکت تعاونی مصرف کارکنان بانک‌هاست. اعضای تعاونی اقساطی خرید می‌کردند و ۱۰تا۱۵درصد بهره‌روی کالا کشیده شده و در ۱۰قسط فروخته می‌شد. اگر فروشگاه نیاز به نقدینگی داشت از بانک وام کم‌بهره می‌گرفت و پول کالا را به تولیدکننده می‌پرداخت. سود فروشگاه از تفاوت قیمت خرید و فروش و تفاوت بهره‌ای بود که از مشتری دریافت می‌کرد. در گذشته نیز بازاری‌ها با سفته کار خود را پیش می‌بردند زیرا نقدینگی کافی وجود نداشت. بانک‌ها تنها به برخی مشتریان اعتبار می‌دادند و همین اعتبار باعث ادامه حیات کارخانه‌ها می‌شد. برای نمونه کارخانه تولید بخاری باید در تابستان تولید می‌کرد اما به نقدینگی نیاز داشت و بانک‌ها این اعتبار را فراهم می‌کردند.
علل گسترش خرید اقساطی
این جامعه‌شناس اقتصادی درباره علل گسترش خرید اقساطی در جامعه تشریح کرد: دلایل دیگری هم در گسترش خرید اقساطی نقش داشته و یکی از این دلایل کاهش قدرت خرید بخشی از جامعه است. تولیدکننده نیز اگر کالای خود را نفروشد متضرر شده و چرخه تولید دچار رکود می‌شود. در شرایط رکود تورمی فعلی این ابزار کمک می‌کند بخشی از کالاها به فروش برسد زیرا برخی کالاها مانند یخچال جزو نیازهای ضروری بوده و مردم چاره‌ای جز خرید ندارند. یکی دیگر از دلایل افزایش قیمت کالاهاست. تولیدکننده اگر کالای خود را با بهره اقساطی بفروشد ضرر نمی‌کند زیرا هزینه تولید هنگام ساخت کالا ثابت بوده و مصرف‌کننده نیز نیاز دارد. افزایش هزینه‌های زندگی از جمله مسکن، آموزش و درمان نیز سبب شده شرکت‌های مالی وارد عرصه شوند. درمان‌های اقساطی مانند درمان‌های دندان‌پزشکی اکنون در بیلبوردهای شهری تبلیغ می‌شوند.
وی افزود: در کشورهای غربی نیز روش‌های درمان اقساطی وجود دارد. دندان‌پزشکان به دلیل نداشتن دانش مالی با شرکت‌های مالی قرارداد بسته و این شرکت‌ها از این فرآیند منتفع می‌شوند. سبک زندگی جدید نیز در ایجاد تقاضا اثرگذار بوده است. جامعه امروز مصرف‌گراست و مردم با مصرف‌نکردن احساس محرومیت می‌کنند. تبلیغات نیز به‌شدت این میل‌به‌مصرف را تقویت می‌کند. نمونه آن محصولاتی مانند سرخ‌کن بدون روغن یا کاغذ نسوز است. این روند بخشی از سرمایه‌داری جهانی بوده و قابل بازگشت نیست به همین دلیل برخی جامعه‌شناسان آن را نشانه‌ای از نئولیبرالیسم تلقی می‌کنند. نقش ما در برابر آن افزایش آگاهی مصرف‌کننده است تا فریب تبلیغات غیرواقعی را نخورد. سعیدی ادامه داد: نبود نظام اعتباری رسمی در ایران نیز دلیل مهمی است. به دلیل اینکه کارت‌های اعتباری وجود ندارد فروشگاه‌ها این خلأ را پر کرده و خرید اقساطی را با چک و ضمانتنامه رایج کردند. اگر نظام اعتباری رسمی و شرایط تحریمی نبود بانک‌ها احتمالا این نقش را بر عهده می‌گرفتند. تبلیغات گسترده نیز علت دیگری است. تبلیغات در شبکه‌های اجتماعی، تلویزیون، بیلبوردها و رسانه‌ها دائما فرهنگ خرید اقساطی را تقویت کرده و سلبریتی‌ها نیز این روند را تشدید می‌کنند. او در پایان نیز اضافه کرد: برخلاف اقتصاد که براساس آمار پیش‌بینی‌هایی انجام می‌دهد در علوم اجتماعی پیش‌بینی قطعی نداریم. با این حال اگر تحریم‌های اقتصادی افزایش یابد و تورم بالا برود رکود تولید تشدید خواهد شد و حتی خرید اقساطی نیز کاهش می‌یابد. با این وجود این ابزار می‌تواند تا حدی از توقف کامل چرخ تولید جلوگیری کند. به‌گفته دکتر فرزانگان، یکی از اقتصاددانان معروف طبقه متوسط که مصرف‌کننده اصلی چنین کالاهایی است در اثر تحریم‌ها سالانه بین ۷تا۱۲درصد کوچک‌تر شده؛ این یعنی توان خرید آنها کاهش یافته و در نتیجه ممکن است حتی قدرت خرید اقساطی نیز تحلیل رود. این پدیده مختص ایران نیست. تبلیغات باعث شده مردم احساس کنند با پدیده‌ای جدید مواجه هستند در حالی که این روند سال‌هاست وجود دارد.
خرید اقساطی یک ابزار موقت است
در پایان باید گفت که این نوع از خرید صرفا یک ابزار موقتی در شرایط اقتصادی فعلی است. سفره مردم روز به روز کوچک می‌شود و آنها چاره‌ای جز انجام خرید اقساطی را ندارند اما باید اشاره کرد که همین خرید اگر با انباشت قسط و بدهی همراه شود می‌تواند به خانوار آسیب وارد کند. دولت به‌جای تمرکز و جا انداختن این پدیده باید فکری به حال کاستی‌های اقتصادی کند تا نه خانواده‌ها دچار مشکل و نه تولیدکننده متضرر شود و مساله خرید قسطی به یک عادت تبدیل نشود.
- 16
- 1
