بر مبنای آخرین گزارش منتشر شده از سوی بانک مرکزی، در اسفندماه سال گذشته حدود ۱۰ میلیون چک به ارزش حدود ۶/ ۸۷ هزار میلیارد تومان مبادله شده است. ارزش کل چک‌های مبادله‌ای نسبت به ماه بهمن حدود ۲۰ درصد و تعداد آنها حدود ۴/ ۴ درصد افزایش یافته است. به این معنی که ارزش هر چک مبادله‌ای در اسفندماه افزایش یافته که دلیل عمده آن این است که عمده اشخاص حقیقی و حقوقی تسویه مبادلات خود را در ماه آخر انجام می‌دهند. دومین دلیل نیز افزایش شاخص قیمت در ماه پایانی سال است که ارزش معاملات را افزایش می‌دهد.
افزون بر این، ارزش چک‌های برگشتی در اسفندماه نسبت به بهمن‌ماه حدود ۲۴ درصد افزایش یافته و تعداد چک‌های برگشتی حدود ۳ درصد کاهش یافته است. به این معنی که بیشتر چک‌های برگشتی چک‌های با ارزش بالا بوده است. استان‌های هرمزگان و ایلام بیشترین سهم چک‌های برگشتی را داشته‌اند. نکته حایز اهمیت این است که در این دو استان بیشترین دلیل برگشت چک‌ها «کسری حساب متعهد» بوده است تا سایر دلیل‌های اخلاقی و فنی. به این معنی که عدم تعهد در این استان‌ها بیشتر از رکود اقتصادی در این استان‌ها نشات می‌گیرد.
نقش چک‌ها در نقدینگی
بانک مرکزی گزارش خود مبنی‌بر جزئیات آمار چک‌های مبادله‌ای را برای اسفندماه سال ۱۳۹۶ منتشر کرد. این گزارش آمار مربوط به «چک‌های مبادله‌ای»، «چک‌های برگشتی» و «چک‌های وصولی» را به‌صورت ماهانه ارائه می‌دهد. افزون بر آمار مذکور به تفکیک استان‌ها به همراه دلایل برگشت چک‌ها ارائه می‌شود. چک به عنوان یک ابزار مهم نظام پرداخت کشور همواره نقش قابل‌توجهی در تسویه مبادلات خرد و کلان اقتصاد داشته است.
گزارش‌های مربوط به جزییات چک از سه حیث حایز اهمیت است؛ اول اینکه ارزش مبادلات صورت گرفته از طریق چک آن نسبتی از نقدینگی را نشان می‌دهد که با وجود سایر ابزار مدرن‌تر مبادله‌ای، از کانال چک عبور می‌کنند؛ بنابراین مقایسه ارزش چک‌های مبادله‌ای مقبولیت این ابزار در قیاس با سایر ابزار‌های آلترناتیو را روایت می‌کند. هرچه نسبت چک به حجم پول افزایش یابد به این معنی است که مردم تمایل بیشتری دارند تا مبادلات خود را به جای سکه و اسکناس با چک انجام دهند. بنابرین هر چه این نسبت افزایش یابد به این معناست که ضریب تکاثر نقدینگی افزایش یافته و پایه پولی با سرعت بیشتری به بسط نقدینگی کمک می‌کند.
ارائه جزییات مربوط به چک در گام دوم از این جهت مهم است که با مقایسه حجم چک‌های برگشتی و وصولی، می‌توان سیگنالی از رونق و رکود در سطح فعالیت اقتصادی دریافت کرد؛ به‌طوری‌که در یک جامعه‌ای که در گذر زمان نگرش آحاد جامعه به تعهد بازپرداخت چک ثابت باشد، انتظار می‌رود در زمان‌های رونق نسبت چک‌های برگشتی کمتر و در برهه‌های رکود این نسبت بیشتر باشد. به‌علاوه از آنجا که در این گزارش دلیل برگشت چک نیز ارائه می‌شود سیکل‌های رونق و رکود کوتاه مدت با تقریب خوبی می‌تواند پیش‌بینی شود. سومین دلیل اهمیت گزارش‌های مربوط به چک، روایت ارزش پول داخلی است. به‌طوری‌که هر چه در یک دوره تورم بیشتر بوده، انتظار می‌رود ارزش سرانه هر چک در آن دوره نیز افزایش یابد. با وجود تورم بالا در یک ماه ثابت، به‌منظور مبادله یک فعالیت ثابت، نیاز به اعتبار بیشتری است.
رشد ارزش سرانه چک
بر مبنای آخرین گزارش منتشر شده از سوی بانک مرکزی، در مجموع در اسفندماه سال ۱۳۹۶ بیش از ۱۰ میلیون فقره چک به ارزش حدود ۶/ ۸۷ هزار میلیارد تومان مبادله شده است. این در حالی است که کل پول موجود‌در اقتصاد در بهمن‌ماه حدود ۱۸۵ هزار میلیارد تومان بوده است. به این معنی که نیمی از پول موجود در اقتصاد تا قبل از اسفندماه؛ که شامل سکه و اسکناس و حساب‌های دیداری است، در این ماه صرف مبادلات بر مبنای چک شده است. گزارش‌های منتشر شده از سوی بانک مرکزی نشان می‌دهد که ارزش چک‌های مبادله‌ای در اسفندماه نسبت به بهمن‌ماه حدود ۲۰ درصد افزایش یافته است. این در حالی است که میانگین رشد ارزش چک‌های مبادله شده در ۱۱ ماه قبل از آن کمتر از ۸ درصد بوده است.
علاوه‌بر این رشد ارزش چک‌های مبادله‌ای در اسفند ۱۳۹۵ حدود ۱۶ درصد بوده است. افزون بر این، در اسفند سال گذشته تعداد چک‌های مبادله شده حدود ۴/ ۴ درصد افزایش یافته است. به این معنی که ارزش سرانه هر چک در اسفندماه نسبت به بهمن‌ماه افزایش قابل‌توجهی داشته است. ارزش سرانه مبلغ هر چک در اسفندماه سال جاری حدود ۸۷۲ میلیون تومان بوده است. این افزایش را می‌توان به دو دلیل نسبت داد اولین دلیل این است که اشخاص حقیقی و حقوقی معمولا تسویه بخش قابل‌توجهی از مبادلات با حجم بالای خود را به آخرین ماه سال موکول می‌کنند. همچنان که این روند در ماه‌های پایانی سال‌های گذشته نیز مشاهده شده است. دومین دلیل را می‌توان به افزایش شاخص قیمت‌ها در ماه پایانی سال نسبت داد؛ به‌طوری‌که در این ماه به‌دلیل افزایش تقاضای کالاها و خدمات، شاخص قیمت معمولا نسبت به ماه قبل از آن صعودی است. افزایش شاخص قیمت، خرید‌های مشابه قبلی را در معرض تراکنش با حجم بالاتری قرار خواهد داد.
نسبت وصولی به برگشتی
بررسی گزارش بانکی مرکزی نشان می‌دهد که از ۶/ ۸۷ هزار میلیارد تومان چک مبادله شده در اسفند، حدود ۱۸ هزار میلیارد تومان آن برگشت شده است. به این معنی که در این ماه بیش از ۲۱ درصد چک‌های مبادله شده بازگشت شده است. در خصوص تعداد نیز از حدود ۱۰ میلیون چک مبادله شده حدود یک میلیون و ۴۰۰ هزار عدد آن برگشت شده است. به این معنی که از حیث تعداد، حدود ۱۴ درصد از چک‌های مبادله شده برگشت شده‌اند. اینکه سهم مبلغ چک‌های برگشتی بیشتر از سهم تعداد چک‌های برگشتی بوده به این معنی است که عمده چک‌هایی که برگشت شده‌اند مبلغی بیش از میانگین کل مبلغ چک‌ها داشته‌اند. به بیانی دیگر بیشتر چک‌های با مبلغ بالا برگشت شده‌اند.
این آمار به کمک مقایسه ماهانه نیز تایید می‌شود. در حالی که ارزش چک‌های برگشت شده در اسفندماه نسبت به ماه قبل از آن حدود ۲۴ درصد افزایش یافته، از حیث تعداد، کل چک‌های برگشتی در اسفند نسبت به بهمن حدود ۳ درصد کاهش یافته است؛ بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که افزایش ارزش هر چک در اسفندماه منجر به افزایش ارزش چک‌های برگشتی نیز شده است.
مقایسه استانی
از کل حدود ۱۰ میلیون چک منتشر شده، در بین استان‌های مختلف، تهران با حدود ۳ میلیون و ۷۰۰ هزار فقره چک مبادله شده بیشترین سهم را داشته است. در خصوص ارزش چک‌ها نیز تهران با بیشترین سهم حدود ۵۶ هزار میلیارد تومان از کل چک‌های مبادله را به ثبت رسانده است. از حیث نسبت، استان تهران حدود ۳۷ درصد کل تعداد چک‌ها و حدود ۶۴ درصد ارزش کل چک‌های مبادله شده را داشته است. این شکاف قابل‌توجه بین سهم تعداد و ارزش چک‌های مبادله شده نشان می‌دهد که عمده چک‌های مبادله شده در تهران ارزش قابل‌توجهی بیشتر از میانگین کل ارزش هر چک داشته است. بعد از تهران، استان اصفهان با حدود ۶/ ۴ درصد و خراسان رضوی با ثبت ۵/ ۴ درصد بیشترین سهم را در ارزش کل چک‌های مبادله شده داشته‌اند.
در بین استان‌های کشور، حدود ۶۴ درصد از چک‌های مبادله شده در استان هرمزگان برگشت شده است. به این معنی که در این استان از هر ۱۰ چک مبادله بیش از ۶ تای آن برگشت شده است. بعد از هرمزگان، استان ایلام با ثبت نسبت ۴۳ درصد بیشترین نسبت چک‌های برگشتی را داشته است. در طرف مقابل، البرز با ثبت ۷/ ۱۳ درصد و استان‌های گیلان و خوزستان با ثبت حدود ۳/ ۱۴ درصد کمترین نسبت چک‌های برگشتی را داشته‌اند. دلایل برگشت چک‌ها را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد. اولین دلیل عمدتا از رکود اقتصادی نشات می‌گیرد که باعث می‌شود مانده حساب شخص متعهد کمتر از حجم اعتبار متعهد شده باشد. دومین دلیل نیز به عوامل فنی و اخلاقی مانند مخدوش بودن امضا نسبت داده می‌شود. بر مبنای گزارش بانک مرکزی در اسفندماه حدود ۹۴ درصد از ارزش کل چک‌های برگشت شده به‌دلیل کسری موجودی بوده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد در استان‌های کم‌درآمد عمده‌ترین دلیل برگشت چک‌ها عدم موجودی کافی در حساب فرد متعهد بوده است. به‌طوری‌که در استان‌های هرمزگان و ایلام که نسبت چک‌های برگشتی بیشترین مقدار بوده، به ترتیب تنها ۴/ ۱ درصد و ۲ درصد از چک‌های برگشتی به‌دلیل سایر عوامل؛ عوامل غیر از کسری موجودی بوده است. این در حالی است که در کل کشور به‌طور میانگین بیش از ۶ درصد چک‌های برگشتی به علت سایر موارد بوده است.
- 9
- 2
