کشورهاي عمده توليدکننده نفت پنجشنبهشب در نشستي طولاني و بيسابقه، يکي از بيسابقهترين تصميمات نفتي را اتخاذ کردند. تصميمي که منافع آن صرفا به کشورهاي توليدکننده نفت برنميگردد، بلکه براي نخستين بار قرار است کل اقتصاد جهاني و به تبع آن همه کشورهاي جهان به تناسب قدرت و توانمندي اقتصادي خود از آن بهرهمند شوند. اين تصميم شايد اولين تصميم جهاني در حوزه اقتصادي براي مواجهه با پيامدهاي ناگوار همهگيري کرونا در عرصه اقتصاد جهاني است. بحراني که از سه ماه پيش باعث فلجشدن اقتصاد جهاني و بروز بزرگترين رکود اقتصادي در گستره جهاني بعد از بحران ۱۹۳۰ است. کشورهاي عمده توليدکننده نفت بعد از ۱۰ ساعت مذاکره فشرده به صورت ويدئوکنفرانس، تصميم گرفتند تا عرضه نفت به بازارهاي جهاني در حدود ۱۰ ميليون بشکه به مدت دو ماه (تا ۳۰ ژوئن۲۰۲۰) کاهش يابد.
اين کاهش در مقطع دوم به مدت شش ماه (تا پايان دسامبر ۲۰۲۰) به ميزان هشت ميليون بشکه به نسبت توليد کنوني و در مقطع سوم به ميزان شش ميليون به نسبت توليد کنوني به مدت ۱۶ ماه (از يک ژانويه ۲۰۲۱ تا ۳۰ آوريل ۲۰۲۲) خواهد بود. حجم توافقشده براي کاهش يعني ۱۰ ميليون بشکه نشان از عمق تأثيرگذاري منفي بحران کرونا بر بازار نفت دارد. زماني اثرات عميق اين بحران بيشتر خود را نشان ميدهد که براي نخستين بار کشوري به نام آمريکا که همواره در طول فعاليت ۶۰ساله اوپک در مقابل اين سازمان و تصميمات آن گام برميداشت، اين بار به صورت ضمني و عملي در کنار اوپک قرار گرفته و حتي در روزهاي اخير در برگزاري نشست فوقالعاده کشورهاي توليدکننده نفت اوپک و غيراوپک رايزني فعالي داشت.در واقع عصر بعد از کرونا در بازار نفت خيلي سريعتر از ديگر حوزهها خود را نشان داد. بازار نفت با کرونا ساختار جديد خود را در قالب تغيير ماهيت رقابتها و همکاريها خيلي زود تجربه کرد. بازار نفت در حوزه توليد ضلع سوم خود را رونمايي کرد.
ضلع دوم از سال ۲۰۱۶ به رهبري روسيه و با حضور کشورهاي عمده توليدکننده نفت غيراوپک فعاليت خود را در کنار اوپک و در قالب اوپکپلاس آغاز کرد. فعاليتي که در چهار سال گذشته کاملا هماهنگ و مؤثر بود. ضلع نخست نيز اوپک است که امسال ۶۰سالگي خود را جشن ميگيرد. جشني که در شرايط اقتدار مطلق اوپک برگزار نميشود بلکه اوپک جشن اقتدار خود را در ائتلاف با دو ضلع ديگر برگزار ميكند. ضلع سوم که کارآمدي تصميمات مورد نظر اعضاي اوپک و غيراوپک از اين جلسه اخير به آن وابسته است، گروهي است که رهبري آن را آمريکا برعهده دارد و دو کشور کانادا و برزيل هم آن را همراهي ميکنند. اين گروه اگرچه در نشست مجازي اوپکپلاس حضور نداشت اما به صورت غيرمستقيم در آن حضور داشت و چه بسا از قبل از نشست، موافقت خود را با تصميم اوپکپلاس اعلام کرده بود.
اين مسئله از فحواي بيانيه پاياني اوپکپلاس که در آن از ضرورت همراهي اين گروه کشورهاي نفتي (بدون آنکه نامي از آنها برده شود) گفته شده هم مشخص است. بنابراين در تصميم اخير اوپکپلاس، ضلع سوم را نيز بايد به رسميت شناخت. اين تحول بزرگي در تاريخ بازار جهاني نفت است که اگرچه ممکن است نشانه تضعيف اوپک باشد اما به طور قطع منافع اعضاي اوپک از اين پس و در قالب ائتلاف جديد نفت، بيشتر تأمين ميشود. به نظر ميرسد از اين پس بايد کمکم به جاي کلمه اوپک از کلمه کشورهاي عمده توليدکننده نفت استفاده و به کاربرد آن عادت کرد. همانگونه که در سالهاي اخير اوپکپلاس به تدريج به جاي اوپک مصطلح شده و اثرگذاري بيشتري دارد.
دليل اين سخن نيز همان است که با شکست ائتلاف اعضاي اوپک و غيراوپک در اجلاس اخير اوپک (۱۷۸)، عملا زمينه سقوط بيسابقه نفت که با شيوع کرونا آغاز شده بود، تشديد شد و در عمل اعضاي اوپک اقتدار لازم را براي اتخاذ تصميم کاهش توليد مانند قبل از ۲۰۱۶ نداشتند چراکه به تأثيرگذاري آن بر بازار نفت به صورت يکجانبه اعتمادي نداشتند. واقعيت اين است که آنچه امروزه در بازار جهاني نفت تعيينکننده است، توليد نفت است که اوپک در بهترين شرايط تنها در حدود ۳۰ درصد آن را در اختيار دارد. ديگر ذخاير نفت که اوپک دارنده حدود ۵۰ درصد آن است، تعيينکننده نيست. بشکههاي نفت است که حرف نخست را در بازار ميزند و هر کشوري که فاقد اين ظرفيت يعني بشکه نفت باشد، قطعا از بازار حذف ميشود. اين بشکههاي نفت بود که اوپک را وادار كرد کشورهاي غيراوپک را در کنار خود داشته باشد و اين بشکههاي نفت است که اوپک، غيراوپک و حتي آمريکا و متحدان نفتي آن را وادار به همکاري با هم کرده است.
دوري ايران از اين قواعد و مناسبات جديد با کاهش سهم آن از توليد جهاني به دليل تحريمها، ميتواند اثرات غيرقابل جبراني براي جايگاه اين کشور در بازار جهاني نفت داشته باشد. اگرچه ايران تلاش کرده در دوره تحريمها، جاي خالي بشکههاي نفت خود را به اعتبار سابقه، توانمندي و ظرفيت و جايگاه بينالمللي خود پر کند اما اين شرايط نميتواند به صورت پايدار، در جهت منافع کشور، کارايي داشته باشد. ايران بايد هرچه سريعتر جايگاه و موقعيت خود را در بازارهاي جهاني احيا و حتي متناسب با شرايط در حال وقوع در ساختار و مناسبات جهاني نفت بازتعريف كند. ديگر نميتوان به اعتبار اوپک و سهيمبودن در بنيانگذاري اوپک براي حفظ جايگاه بينالمللي کشور اطمينان داشت. ايران بايد خود را با ساختار و مناسبات جديد بازار نفت با بشکههاي نفت انبوه هماهنگ و تعريف مجدد کند.
عليرضا سلطاني
- 14
- 6
