وقتی در موقعیت های پر استرس، شوخی می کنیم ضربان قلب و فشار خون ما کاهش می یابد

توی هر جمعی، همیشه چندنفر هستند که در پیداکردن چیزهای مضحک یا جنبه‎های مضحکِ چیزها تخصص دارند؛ چندنفر هم هستند که وظیفه اخم‎وتخم کردن دربرابر هر نوع و میزانی از شوخی را به‎عهده می‎گیرند و همیشه سوال‎شان این است که «الان وقت مسخره بازیه؟» در جمع‎های خانوادگی، بزرگ‎ترها –احتمالا در رودربایستی سن‎وسال‎شان و توقعی که خانواده از آن‎ها به‎عنوان پیرِ خردمند دارد- وظیفه جمع کردن بساط شوخی را انجام می‎دهند؛ در جمع‎های مجازی، فرهیخته‎ها و باسوادها شعار «مرگ بر شوخی» سر می‎دهند و در رسانه‎ها هم که... بماند. مخالفان شوخی، معتقدند شور شوخی درآمده‎است. آن‎ها می‎گویند طبیعی نیست که به گرانی می‎خندیم و با بیکاری جوک می‎سازیم و نگران‎اند که شوخی با اشتباه‎ها و نقص‎ها، کم‎کم باعث عادی شدن‎شان شود. شوخ‎طبع‎ها ولی معتقدند مزاح، مایه بقاست و روشی برای دفاع و حتی اصلاح. حق با کیست؟

دشمنی با شوخی از کجا می‎آید؟

هیس! فیلسوف‎ها نمی‎خندند

اگر جزو گروه جدی‎ها هستید، بد به دل‎تان راه ندهید. نخندیدن و سرزنش کردن مسخرگی، شکل‎وشمایلِ شیکش را از سر راه که نیاورده ‎است و در تاریخ ریشه‎دار است. خیلی از ادبا و حکما، شوخی و خنده را دون شأن خودشان می‎‌دانسته‎اند. فیلسوف‎ها که در هر پدیده و اتفاق و ماجرایی، سوژه‎ای برای حرف زدن و نظریه‎پردازی پیدا می‎کنند، شوخی را قابل بحث و تأمل ندانسته‎اند.

تا همین قرن پیش هر وقت فلاسفه کمابیش ضمن بحث‎های جدی و مهم‎شان به شوخی هم پرداخته‎اند که  رویکردشان منفی بوده‎ است.

مثلا جناب افلاطون که چشم بقیه فلاسفه به دهان ایشان بوده، یک‎پا منتقد خنده به‎شمار می‎رفته‎ و آن را هیجانی که خویشتن‎داری عقلانی را از آدمی می‎ستاند، می‎دانسته‎ است. شوخی البته همیشه پوست‎ کلفت‎تر از آن بوده ‎است که تحت تأثیر نظر عنق‌ها قرار بگیرد؛ نه در نمایش به تراژدی باخته، نه در زندگی عامه مردم کم‎رنگ شده و نه با همه کم‎صبری‎ها و انتقادها، خاصیت گزندگی‎اش را ازدست داده ‎است.

حالا هم که باز در مظان اتهام قرار گرفته، بعید است کوتاه بیاید حتی اگر کارشناسان مرتب در رسانه‎ها بگویند و بنویسند که وااسفا! جامعه به کدام سمت می‎رود؟ چرا ما با همه‎چیز شوخی می‎کنیم؟ صحبت کردن درباره شوخی، به‎ویژه وقتی همان‎طور که گفتیم سال‎ها در مکتوبات و مباحث رسمی نادیده گرفته شده‎ است، قدم مثبتی است ولی تخطئه کردنش جایی ندارد. معیار کم و زیاد بودن شوخی چیست؟ جز محدودیت اخلاقی، چه چیز دیگری می‎تواند برای شوخی، مرز تعیین کند و بگوید حالا وقتش نیست؟

در هر خندیدنی نقد و اعتراضی نهفته است

پنبه‎ای برای سر بریدن!

مولیر که به کمدی‎های نیش‎دارش معروف است، در پیشگفتار نمایش‎نامه «تارتوف» می‎نویسد: «آدمی حرفی ندارد که بدجنس باشد اما نمی‌پذیرد که مضحک باشد». تارتوف شخصیت اصلی این نمایش نامه ریاکار است. مولیر با این خصلت در نمایش‎نامه‎اش شوخی می‎کند‎ و همین، کار دستش می‎دهد. بارها مانع اجرای نمایشش می‎شوند و اذیتش می‎کنند. مولیر با این جمله به ما یادآوری می‎کند که دست گذاشتن روی چیزهای غلط و خندیدن به آن‎ها و خنده دیگران را برانگیختن، کارکردی جز سرگرم شدن و لودگی دارد.

در دوران استالین روال بود که مردم را به جرم «جوک گفتن» به زندان‌های کار اجباری بفرستند[۱]. در ایران باستان، نمایش‎های خنده‎آور ساده‎ای بین عامه مردم رواج و محبوبیت داشته که ما امروز چیز زیادی از آن‎ها در دست نداریم. گرچه چند دانشمند عرب و ایرانیان عرب‎نویسی مثل فارابی، ابن‎سینا و ابن رشد دانش نظری یونانیان را با ترجمه و شرح کتاب «بوطیقا»ی ارسطو به دانش‎پژوهان عصر خود معرفی کردند ولی نمایش‎های مردم به این‎ها کاری نداشت. اصلا نه مردم می‎دانستند که بین دانشمندان چه می‎گذرد و نه دانشمندان پرداختن به نمایش و مردم را شایسته خود می‎دانستند و از آن‎ها خبر داشتند[۲]. لفظ نمایش، شاید به اشتباه بیندازدتان.

احتمالا پیش خود فکر می‎کنید این توضیحات چه ربطی به بحث ما دارد؟ واقعیت این است که وقتی از نمایش‎های خنده‎آور پیشین حرف می‎زنیم، در واقع از شوخی و خاصیت و جایگاهش حرف می‎زنیم. «مسخره» و «طلحکِ» قدیم که حالا بار معنایی منفی دارد، کسی بوده که شوخی را می‎شناخته ‎است. مردم هم دوستش داشته‎اند چون در قالب طنز و هزل، انتقادهایی هم از طبقه بالا می‏‎کرده ‎است و مردم او را زبان خود می‎دیدند. گفتیم از نمایش‎های کمدی قدیم، اطلاعات زیادی نداریم؛ غیر از بی‎توجهی طبقه باسواد به این مقوله، ثبت نشدن متن این نمایش‎ها احتمالا به دلیل معارضه بازیگران با دستگاه ضبط و تفتیش بوده‎است[۳]. شوخی، همیشه یکی از راه‎های جدی نقد بوده ‎است؛ برخورد صاحبان قدرت با شوخی، این ادعا را ثابت می‎کند. بنابراین اگر به‎ نظر می‎رسد که آمار شوخی بالا رفته(طبق کدام معیار و سنجش؟)، احتمالا باید نیم‎نگاهی به میزان فاصله بین مردم و طبقه در قدرت انداخت. در واقع چیزی که باید مورد توجه و بررسی قرار بگیرد، دلیل روی آوردن جامعه به شوخی در واکنش به هر اتفاق و پدیده‎ای است، نه خود شوخی.

مروی بر کارکردهای اجتماعی شوخی و لطیفه

جامعه به جوک‎سازها مدیون است

گفتیم شوخی در سطح فردی، به همه‌مان کمک می‎کند از هم نپاشیم. حالا می‎خواهیم بگوییم در سطح اجتماعی هم چنین فایده‎ای دارد؛ ما جوک می‎سازیم که برای دیگران تعریف کنیم. کسی در خلوت و برای دلِ خودش جوک نمی‎گوید. رفتار خنده، علامتی زیستی است که در جوامع انسانی تکامل یافته و خندیدن به جوک به دلیل وجه زبانی‎اش، پدیده‎ای کاملا اجتماعی است. خندیدن به جوک می‎تواند مقدمه‎ای برای کنش متقابل دوستانه باشد یا دلیلی بر رفع تنش بینا‎فردی. تعریف کردن جوک هم می‎تواند به‎عنوان کنش نمادینی دوستانه، رفتاری آیینی یا عملی حرفه‎ای و وابسته به تخصص درنظر گرفته شود. از هر زاویه‎ای که به جوک نگاه کنیم، آن را آغشته به زمینه اجتماعی‎اش خواهیم دید. نخستین کسانی که به‎طور سازمان‎یافته نقش اجتماعی جوک را تحلیل کرده‎اند، مردم‎شناسان بودند. پژوهش‌های مردم‎شناسانه کارکرد تنش‎زدایانه رفتار جوک‎گویی را اثبات کرده‎است.

«ردکلیف براون» یکی از این پژوهشگران است که نشان داد تعریف کردن جوک روشی فراگیر است که با تبدیل کردن اختلاف‎ها و دشمنی‎ها به بازی‎های زبانی و تمسخرهای کنترل‎شده، تنش بین‎فردی را کاهش می‎دهد. در همه جوامع انسانی، هنجارهای رفتاری سختی بر حرکت و گفتار اعضای جامعه حاکم است و الگوی خاصی از سخن گفتن را مجاز می‎داند؛ الگویی که با پیچیده‎‏تر شدن جوامع و راهبردهای معطوف به کنترل، دقیق‎تر می‎شود و جزئیات بیشتری از رفتار را زیر سیطره خود می‎گیرد. جوک گفتن و خندیدن، نقض موضعی این هنجارهاست و به همین دلیل نیز در فضای خصوصی و دوستانه و درمیان افراد هم‎رتبه و هم‎پایگاه رواج دارد[۶]. بنابراین، رفتار جوک ساختن بیشتر از آن چه  نگران‎کننده باشد، طبیعی است اما معنی این حرف این نیست که جوک‎ها و جوک‎گوها را به حال خودشان رها کنیم.(امیدواریم چنین منظوری هم از آن برداشت نشود که ممنوع شان کنیم) بلکه شاید بتوانیم پیام‎شان را درک کنیم.

جوک‎ها بیشتر حول چه موضوعات و موقعیت‎هایی پیدای‎شان می‎شود؟ در طول سال‎ها چه تغییری در لحن و محتوای لطیفه‎ها و شوخی‎ها به‎وجود آمده‎است؟ از آن‎جایی که مردم‎شناسان قدیمی، خلاف فلاسفه، جوک را در تأملات و مطالعات‎شان به‎حساب می‎آورده‎اند شاید همکارانِ معاصرشان هم بتوانند متناسب با شرایط امروز، چنین کاری انجام بدهند. خدا را چه دیدید؟ شاید مطالعه همین جوک‎های بی‎پایه از سر مسخرگی، به پیدا و پر کردن درز و شکاف‎ها کمک کرد. این‎طوری شاید جوک‎سازها و جوک‎گوها و آن‎هایی که به جوک می‎خندند هم از اتهام بی‎اخلاقی و بی‎مسئولیتی و سرخوشی، مبرا شدند و توانستند بدون احساس پشیمانی یک دلِ سیر بخندند.  

شوخی ما را نجات خواهد داد

حالا وقتشه؟

حالا بپردازیم به سوالِ موردعلاقه مخالفان شوخی؛ حالا وقت مسخره‎بازی است؟ اگر بپذیریم که شوخی، واکنشی است به نقص‎ها و کاستی‎ها، چرا این واکنش به شیوه‎های مستقیم‎تری ابراز نشود؟ فارغ از هزینه‎ متفاوتی که این دو روش به دنبال دارد، شوخی علاوه بر خاصیت انتقادی‎اش، کارکرد خلاصی‎آور دارد. درست است که «وقتی کنش بی‎درنگ لازم است نمی‎توان شوخی را جایگزین کرد اما در بسیاری از موقعیت‎ها که انتظارات ما نقض می‎شوند، هیچ کنشی کمک‎کننده نیست»؛ و احتمالا حق با ارسطو است که می‎گوید آن چه خنده‎دار است خطا یا رفتاری ناشایست است که رنج‎آور یا ویران‎گر نیست[۴] ولی ما همیشه آگاهانه به این چیزها فکر نمی‎کنیم. شوخی‎های توئیتر-تلگرامی و تاکسی-اتوبوسی همیشه قرار نیست به کنش مدنی منجر بشود.

ما با شوخی از خودمان در برابر تهدیدها و نگرانی های  بیرونی و درونی، دفاع می‎کنیم فارغ از این‎که در چه موقعیتی هستیم و چه فایده ملموسی برای‎مان دارد. بعضی‎ها حتی در موقعیتی به سهمگینی مرگ قریب‎الوقوع خودشان هم شوخی کرده‎اند. «تامس مور»، فیلسوف و نویسنده انگلیسی، همان‎طور که به چوبه دار نزدیک می‎شد، از جلاد پرسید: «می‎شود کمکم کنی بالا بروم؟ خودم بعدا می‎توانم پایین بیایم» یا مثلا می‎گویند اسکار وایلد، نویسنده مشهور در بستر مرگش گفته‎است: «این کاغذ دیواری خیلی زشت است. یکی از ما باید برود». شوخی‎ها نه‎تنها عقلانیت را پرورش می‎دهند و لذت ایجاد می‎کنند، بلکه آمیزه ترس و خشم را که «استرس» نامیده می‎شود و در جهان صنعتی همه‎گیر است کاهش می‎دهند یا رفع می‎کنند. در ترس و خشم عناصر شیمیایی نظیر آدرنالین، نورآدرنالین و کورتیزول برای افزایش کشش عضلات، ضربان قلب و فشار خون و کنترل دستگاه ایمنی در خون آزاد می‎شوند.

این تغییرات فیزیولوژیک در پستانداران اولیه راهی برای نیرو دادن به آن‎ها در جهت  مبارزه یا فرار شکل گرفت و در انسان‎های نخستین معمولا پاسخ‎هایی بود به خطرهای فیزیکی نظیر شکارچیان یا دشمنان. با این‎حال، امروز بدن و مغز ما به طریقی مشابه مشکلاتی که تهدید فیزیکی نیستند، ضرب‎الاجل‎های کاری، واکنش نشان می‎دهند. افزایش کشش عضلات، نوسان فشار خون و تغییرات دیگر در استرس نه‎تنها به ما در حل چنین مشکلاتی کمک نمی‎کنند بلکه موجب مشکلات جدیدی نظیر سردرد و حمله قلبی می‎شوند. وقتی در موقعیت‎های بالقوه پراسترس به حالت بازیگوشانه شوخی روی می‎آوریم، ضربان قلب، فشار خون و کورتیزول کاهش می یابد. همچنین خنده فعالیت دستگاه ایمنی را افزایش می‎دهد، دستگاهی که استرس آن را تضعیف می‎کند[۵].البته حواستان باشد که می شود با پدیده ای مثل کرونا شوخی کرد اما نباید کرونا را شوخی گرفت.

سختگیری درباره شوخی آدرس غلط می‎دهد‎

بی‎اخلاق شده‎ایم؟

فضای مجازی، به شوخی میدان داده ‎است. راستش معیاری نداریم که بگوییم نسبت به قبل، بیشتر شوخی می‎کنیم یا کمتر ولی دست‎کم می‎توانیم بگوییم به‎واسطه فضای مجازی، فضاها و امکانات و سوژه‎های متنوعی برای خندیدن داریم. از آن طرف سختگیری اخلاقی نسبت به شوخی را هم بیشتر می‎بینیم و می‎شنویم، اما درغیاب ملاکی برای مقایسه شرایط امروز و گذشته خودمان و سنجش جامعه‎مان با جوامع دیگر احتمالا نتوانیم به‎راحتی گزاره‎هایی مثل این‎که «زیادی شوخی می‎کنیم» یا مثلا «در شوخی بی‎اخلاق‎تر شده‎ایم» را بپذیریم.

شاید یکی از دلایلی که منتقدان شوخی چنین ادعاهایی می‎کنند، به همان ظرفیت فضای مجازی برای بیان و انتشار شوخی برگردد. با این‎ همه می‎توانیم درباره موضوعات قابل شوخی کردن بحث کنیم. چیزهای غلط، ناسازگار و غیرمنتظره معمولا باعث خنده و مایه شوخی می‎شوند. عابری در پیاده‎رو، با فرض هموار بودن زمین راه می‎رود. مانعی بر سر راهش باعث می‎شود سکندری بخورد یا بر زمین بیفتد. دیگران از مشاهده این صحنه ناخودآگاه  می‎خندند. آیا این برداشت درست است که خنده دیگران از سر سنگدلی یا بدخواهی آن‎هاست؟ پس چرا ما همیشه بدخواهانه به مصیبت‎های دیگران نمی‎خندیم؟ چرا خبر ابتلای کسی به سرطان خنده‎دار نیست؟ چون ما در واقع به موقعیت‎ها و رویدادها و جوک‎هایی می‎خندیم که در آن‎ها خطای مسلمی برجسته می‎شود.

مثلا درباره مثال به زمین افتادن عابر، فرض هموار بودن همیشگی زمین فرض نادرستی است و همین موجب خنده ماست. همه ما در این فرض و ساده‎انگاری اشتراک داریم. هیچ‎یک از ما با دقت و وسواس گام برنمی‎دارد. فرض می کنیم که زمین همیشه صاف و هموار است و مانعی بر سر راه‎مان نیست. خنده ما به دیگران، مکانیسمی برای برجسته کردن چنین خطای ذهنی است[۷]. این مثال نشان می‎دهد که سختگیری اخلاقی درباره مزاح و درنظر نگرفتن اقتضائاتش، می‎تواند ما را به نتیجه‎های اشتباهی درباره جامعه سوق بدهد. شوخی را باید با الزامات و شرایط ایجادش بسنجیم.به عنوان مثال مصیبت های جدی دیگران نباید زمینه شوخی ما باشد.

[۱] مقاله جوک‎های شوروی یا شوخ‎طبعی سیاسی روسی؛ از کج‎فهمی فرهنگی تا کج‎فهمی سیاسی، ترجمه شیما وزوایی

[۲] نمایش در ایران، بهرام بیضایی، نشر روشنگران و مطالعات زنان

[۳] همان

[۴] فلسفه شوخی، نوشته جان ماریال، ترجمه غلام‎رضا اصفهانی، نشر ققنوس

[۵] همان

[۶] مقاله پژوهشی درباره شوخی، نوشته شروین وکیلی

[۷] سرچشمه‎های شوخی با نگاهی به عواطف دیگر، نوشته بیژن کریمی، انتشارات کتاب پنجره