مداحی سیاسی چگونه رواج پیدا کرد؟

مداحان باز هم در آستانه ماه محرم، مخاطب اصلی توصیه‎های مراجع قرار گرفته‌اند؛ همان‏ ها که در این چندساله بارها درانتقاد و تهمت زدن به مسئولان نظام گوی سبقت را از مخالفان ربودند. آیت الله مکارم شیرازی روز یکشنبه در دیدار مدیران رادیو معارف با بیان اینکه مداحی نسبت به گذشته زیادتر شده، تأکید کرد که نباید به نام مداحی کارهای سیاسی و جناحی کرد. در این باره با حجت‌الاسلام رسول منتجب‎نیا  گفت و گو کرده ایم که در ادامه می آید.

با نزدیک شدن به ماه محرم، برخی دغدغه‌ها نسبت به عملکرد مداحان بخصوص از سوی مراجع تقلید بیشتر شده است. چنانکه اخیراً آیت‌الله مکارم شیرازی ضمن توصیه‌هایی به آنها گفته‌اند که مداحان نسبت به گذشته بسیار زیاد شده‌اند. به نظر شما چرا چنین اتفاقی افتاده و مداحان به قشر تأثیرگذار تبدیل شده‌اند.

اگر به تاریخچه مداحی مراجعه کنیم، می‏‌بینیم که اصل نوحه‎خوانی یا مدح و منقبت اهل بیت ریشه در تاریخ ائمه معصومین علیهم‎السلام دارد. در آن زمان هم شعرا و بزرگان گاهی اشعاری را در حضور ائمه می‎سرودند. این کار همچنان تا عصر ما هم ادامه یافت که البته در این مدت با فراز و نشیب‎هایی همراه بوده است. ولی به هرحال همه این مداحی‌‏ها مربوط به اهل بیت می‎شده و کمتر بعد سیاسی پیدا می‎کرده است.

از چه زمانی بعد سیاسی پیدا کرده است؟

در زمان حیات حضرت امام(ره) مداحی وجود داشت اما در سطح محدودی انجام می‌شد. در روزهای عزا یکی از علما و روضه خوانان در محضر امام مختصر مداحی انجام می‌‏داد. مرحوم کوثری را یادمان هست که چگونه با سوز و گداز مردم را به گریه می‎انداخت. اما بعد از رحلت حضرت امام، بازار مداحی رواج خارق‌العاده‎ای یافت و از طرف مقامات نظام هم به مداحان میدان بیشتری داده شد. مداحان در جلسات مختلف، در جمع بزرگان و حتی در صدا و سیما و بخصوص در ایام اعیاد و وفیات حاضر می‎شدند و میداند‎اری می‎کردند. در حالی که در زمان حضرت امام و حتی قبل از پیروزی انقلاب اسلامی در اعیاد و وفیات، سخنرانان و علما و اساتید بودند که حرف می‎زدند، نه مداحان. ولی هرچه که جلوتر آمدیم و از عمر انقلاب گذشت، مداحی در کشور توسعه بیشتری یافت تا حدی که در خیلی از شهرهای کشور کلاس‏‌های مداحی تأسیس شد. فراخوان داده و به جوانان آموزش مداحی می‏‌دهند.

البته اصل مداحی پدیده مثبتی است، ولی گسترش آن در این حد که هرکسی یک صدای خوب و یا حافظه خوبی داشته باشد و بتواند آهنگ‎ها را بشناسد، بیاید و میداندار بشود و حتی در برخی  محافل جای سخنرانان را بگیرند و جایی برای علما نگذارند، یک آفت است که باید جلوی آن گرفته شود. مداحی تکیه بر احساسات مردم است. ما نباید فقط از احساسات مردم استفاده کنیم و به ادراکات و عقلانیت آنان کاری نداشته باشیم.

در دهه‎های اخیر شاهد بودیم که حواشی متعددی در مداحی به وجود آمد. مثلاً اشعاری را که بوی شرک و بت‌پرستی و کفر بود در بین مداحان فراوان خوانده می‎شد. مثلاً سیدالشهدا و حضرت فاطمه و زینب را به مرتبه خدایی و الوهیت رساندن و ربوبیت را به آنان نسبت دادن و چیزهایی از این منظر که از لحاظ شرع، کفر و شرک است در بین اشعار مداحان وجود داشت.

این آفتی است که متأسفانه کمتر با آن برخورد می‏‌شد. گاهی از سوی برخی مراجع در این خصوص تذکر داده می‎شد اما از سوی مقامات کمتر با این مسأله برخوردی صورت نمی‌گرفت. یک آفت دیگر آفت تصنعی است. مداحان جوانان را وادار به گریه‎ها و شادی‌‏های تصنعی می‎کنند؛ حرکت‏‌هایی که هیچ عقلانیتی در آن نیست و اعتقاد و حضور قلب در آن مشاهده نمی‏‌شود. گاهی در مجالس، جوانان لخت می‏‌شوند و به سر و سینه خود می‌‏زنند و حرکت‎هایی انجام می‎دهند که دون شأن عزاداران و دوستداران اهل بیت است.

اما در کنار این آفت‎ها یک آفت دیگری وجود دارد و آن ورود مداحان به مسائل سیاسی است. این نوع مداحی چگونه رواج پیدا کرد؟

این آفت بسیار خطرناکی است که در مداحی نفوذ و مداحان را باندباز و سیاست‎زده کرده است. مراجع بزرگوار و بخصوص آیت‎الله مکارم و دیگران که الان هشدار می‌‏دهند، می‎دانند که این موضوع به یک مسأله اساسی تبدیل شده است. مردم در زمان‎های خاصی چون روز عرفه، شب قدر، تاسوعا و عاشورا با احساسات پاک می‎آیند و بر سر و سینه می‎زنند اما بعضی از مداحان نهایت سوء استفاده را از آنان می‏‌کنند. یادم است در سال‎های گذشته برخی مداحان، حین مداحی در شب قدر حتی تهمت‎های بسیار زشتی به مقامات نظام وارد کردند که مشمول مجازات می‎شد.

آنان در موقع مداحی شروع به تسویه حساب‎های جناحی و سیاسی می‎کنند و در واقع مداحی را به پاتوقی برای باندبازی به منظور مقابله کردن با طیفی که قبول ندارند، تبدیل کرده‌‏اند؛ چه آن طیف در دولت و مجلس باشد و چه در جای دیگری. در حین مداحی شروع می‌کنند به نام اهل بیت و یاد اهل بیت تهمت زدن و دروغ گفتن و فحاشی کردن. این کار بسیار زشتی است. در روز عرفه امسال، رسماً آمدند و آن حرکت بسیار زشت و ضداخلاقی در مدرسه فیضیه قم را تأیید کردند. با تعابیر بسیار زشت از مرحوم آیت‏ الله ‌هاشمی و رئیس‎ جمهوری نام بردند. اینها آفت‌هایی است که دامنگیر مداحی شده و معتقدم که نهایت ظلم به اهل بیت است. آنها اهل بیت را برای سوء استفاده و تسویه حساب سیاسی خود وسیله قرار داده‌‏اند. جالب اینجاست که این آفت دامنگیر صدا و سیما هم شده و به باندهای سیاسی هم ورود پیدا کرده. خدا بخیر بگذراند؛ اگر جلوی این حرکت گرفته نشود، روزهای محرم و صفر و ایام اعیاد و وفیات شاهد حرکت‎های زشت‎تری از سوی این قشر از جامعه خواهیم بود.

چطور می‎شود جلوی این حرکت‌‏ها را گرفت؟ هشداری که از سوی آیت‏ الله مکارم داده شده، برای اولین بار نیست که انجام می‎شود. بارها این موضوع مخصوصاً در آغاز فرارسیدن ماه محرم بیان می‎شود اما نه تنها وضعیت بهتر نشده بلکه بدتر هم شده است. آیا برنامه‎ای پشت این کار است؟

بدون تعارف خود مقامات نظام، مسأله مداحی را تقویت کردند و به مداحان میدان دادند. حتی بعضی از حواشی را که قابل دفاع نبود، مستقیم یا غیرمستقیم مورد حمایت خود قرار دادند. خدا مراجع تقلید را حفظ کند که تذکر می‎دهند اما امر اجرا که دست مسئولان است.

من از مسئولان محترم و مقامات دولتی و غیردولتی و مخصوصاً از شخص مقام معظم رهبری به عنوان یک روحانی تقاضا می‏‌کنم که جلوی این حرکت انحرافی گرفته شود. به جای مداحان، علما و اساتید میداندار شوند تا حواشی آنان گرفته شود. خود مداحان گاهی برای ما مسائلی را از برخی مداحان مشهور نقل می‎کنند و آنان را افرادی بی‌تقوا می‎دانند. اینها باید از فعالیت ممنوع شوند و تعدادی از افراد متدین و با تقوا و اهل علم و دانش سمت مداحی را برعهده بگیرند. صدا و سیما به جای اینکه در اعیاد و وفیات شبکه‎ها را در اختیار مداحان بگذارد، تریبون را به علما و اساتید دهد تا مردم استفاده ببرند.

بحث وجود پشت‎پرده برای حرکات مداحان را مطرح کردم چون آنان بیشتر به سمت اصولگرایی چرخش دارند. البته برخی  اصلاح‌طلبان هم این را ناشی از ضعف خود اصلاح‎طلبان دانستند و می‎گویند که چرا روی مداحی به عنوان یک سرمایه، کار برنامه‌ریزی شده‎ای انجام نگرفته است.

به طور کلی نمی‎شود گفت که همه مداحان از نظر موضعگیری‌‏های سیاسی به سمت اصولگرایی چرخش کرده‎اند. البته من این را قبول دارم که اکثریت مداحان اصولگرا و اقلیت اصلاح‎طلب هستند. اصلاح‌طلبان چون اعتقاد به چاپلوسی و تملق ندارند و دنبال این هستند که به جامعه آگاهی بدهند، طبیعی است که نتوانند از مداحی در سطح گسترده استقبال کنند. نمی‎خواهم بگویم که اصولگرایان چنین خصلتی دارند ولی تعدادی از آنان چنین روشی را پیش می‎کشند. آنها بیشتر به احساسات توجه کرده و کمتر ادراکات و عقلانیت مردم را مدنظر دارند. لذا می‌بینید که تمایل به آن طرف پیدا می‌کنند. بخصوص که مداحان نوعاً خود را ولایتی می‎دانند و طرفدار رهبری معرفی می‌کنند.

آنان با همین عنوان هر کاری را که خواستند، انجام می‎دهند. نام مقام رهبری را می‌برند و از ایشان تجلیل می‌کنند و بعد هر چیز ناروایی را در قالب مداحی بیان می‎کنند. البته افراد باتقوای زیادی هم در این میان پیدا می‎شوند اما بسیاری از آنان نیاز به اصلاح دارند. اساساً باید فضای جامعه ما به سمت عقلانیت برود. این رشد نیست بلکه تنزل است که هرچه جلوتر می‌رویم علم و دانش و سخنان مردان ارزشمندی چون شهید مطهری و شریعتی و امثال ذلک را پشت سر بگذاریم و سراغ مداحی برویم.

رضوانه رضایی‌پور