روزنامه جهان صنعت نوشت: پارلمان اروپا بالاخره روز گذشته در اقدامی خصمانه به قرار گرفتن نام سپاه پاسداران در فهرست سازمان‌های تروریستی اتحادیه اروپا رای داد. آن‌طور که خبرگزاری رویترز در گزارشی مختصر آورده، نمایندگان پارلمان اروپا عصر روز گذشته، به متمم پیشنهادی برای شناسایی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در فهرست گروه‌های تروریستی اتحادیه اروپا رای مثبت دادند تا در صورت تصویب این اصلاحیه در شورای روابط خارجی اتحادیه اروپا، سپاه پاسداران رسما در فهرست گروه‌های تروریستی اتحادیه اروپا قرار گیرد.
طی روزهای آینده دولت‌های اروپایی درباره اجرایی کردن مصوبه دیروز پارلمان اروپا تصمیم‌گیری خواهند کرد.
بالاخره آینده برجام چه می‌شود؟! شاید زمانی تصور اینکه جنگ روسیه و اوکراین، اینگونه مذاکرات هسته‌ای را به بن‌بست برساند، دشوار بود، اما حالا برخی مقام‌های کشورهای غربی اعلام کرده‌اند که مذاکرات هسته‌ای ماه‌هاست از دستورکارشان خارج شده است. اختلافات میان ایران و آمریکا بر سر فهرست تحریم‌ها، دریافت ضمانت‌های اطمینان‌بخش یا حل مسائل باقی‌مانده با آژانس در آخرین دور مذاکرات، آن‌قدر بغرنج نبود که مذاکرات را متوقف و هیات‌های دیپلماتیک را برای مدتی نامعلوم راهی پایتخت‌ها کند. با این حال اکنون شرایط چندان مطلوب به نظر نمی‌رسد و روابط آن‌قدر سرد و تیره شده که بعضی کارشناسان داخلی و خارجی هرگونه احتمال بازگشت به میز مذاکره و گفت‌وگو درباره احیای توافق ۲۰۱۵ در آینده نزدیک را بعید می‌دانند. البته شرایط داخلی و منطقه‌ای نیز در ایجاد این شرایط بی‌تاثیر نبوده است. جنگ اوکراین و روسیه مسیر مذاکرات را تغییر داد و تاکنون این روسیه بوده که با گروگان گرفتن برجام مذاکرات هسته‌ای را به شدت تحت تاثیر قرار داده است. از آن‌سو داخل کشور نیز متاسفانه عدم‌استقلال دستگاه دیپلماسی و دخالت‌ها و اظهارنظرهای طیف‌های تندروی سیاسی، فضای جامعه جهانی را علیه ایران تیره و تار کرده است.
در همین رابطه رییس پیشین کمیسیون امنیت ملی مجلس گفته: «در شرایط جدیدی که امروز شکل گرفته می‌بینیم ایران با اتحادیه اروپا در شرایط تصاعد و گسترش بحران به سر می‌برند و سازوکاری هم برای جلوگیری از گسترش این بحران وجود ندارد. بعضی وقت‌ها در مناسبات بعضی از کشورها سازوکارهای کنترل‌کننده وجود دارد؛ مثل مناسبات دیپلماتیک و غیره. اما امروز این شرایط وجود ندارد و شبیه به شرایطی است که در ورودی دهه ۱۳۹۰ هجری شمسی یعنی قبل از برجام وجود داشت.» حشمت‌الله فلاحت‌پیشه که در این رابطه با ایلنا به گفت‌وگو نشسته، همچنین گفته است: «در آن زمان کشورهای اروپایی در قالب ماده ۴۱ فصل هفتم منشور ملل متحد که ۱۵ بند دارد در یک اتاق تحریم با آمریکایی‌ها توافق می‌کردند و بندهای ۱۵ گانه تحریم‌ها را علیه ایران شکل می‌دادند و الان هم در این فاز حرکت می‌کنند.» این استاد علوم سیاسی و روابط بین‌الملل دانشگاه که معتقد است «روابط ایران و اروپا به‌شدت در حال شبیه‌شدن به روابط ایران و آمریکا در یک دهه گذشته است»، همچنین گفته: «متاسفانه وزارت خارجه جمهوری اسلامی و اصلا سیاست خارجی کشور تعطیل است و غیر از بیانیه‌ها چیزی نمی‌دانیم. مسوولیت وزارت خارجه حفظ شرایط تنش‌زدایی و جلوگیری از ورود به حوزه تنش است.» فلاحت‌پیشه می‌گوید: «ما می‌بینیم که برخی از کارشناس‌ها و مشاوران وزارت خارجه خودشان در رأس تنش‌زایی قرار می‌گیرند. به اندازه کافی زمینه برای تنش وجود دارد اما می‌بینیم که با انباشت تنش در سیاست خارجی ایران مواجه هستیم و کمتر کشوری در دنیا در این حد با انباشت تنش مواجه است و این نشان می‌دهد که دیپلمات‌های ما عملکرد قابل دفاعی نداشتند و کشور بسیاری از فرصت‌های دیپلماتیک را از دست داد و جالب این است کسانی که فرصت‌ها را از دست دادند، الان بیشترین سخنرانی را انجام می‌دهند. اما با سخنرانی نمی‌شود سیاست خارجی را پیش برد.»
برخی تحلیلگران بر این نظرند که اگر فضای تنش‌آمیز علیه ایران در سطح منطقه و نظام بین‌الملل به همین شکل ادامه یابد، کشورهای اروپایی که امکان استفاده از مکانیسم ماشه را دارند، با چراغ سبز و همراهی آمریکا اجازه نخواهند داد، ایران طعم شیرین رفع تحریم‌های تسلیحاتی را به طور کامل بچشد و آن را با تصویب یک قطعنامه جدید یا فعال کردن مکانیسم ماشه تلخ خواهند کرد. اما چگونه می‌توان از چنین شرایط ملتهبی که کشور در آن قرار گرفته عبور کرد؟ آن هم درحالی که سپاه در لیست گروه‌های تروریستی قرار گرفته است. در حالی که برخی ناظران معتقدند کشور نیازمند راهبرد سیاست خارجی توأم با تنش‌زدایی است، چه باید کرد و راهکار برون‌رفت از این وضعیت چیست؟ علی بیگدلی استاد دانشگاه و کارشناس سیاست خارجی و روابط بین‌الملل که در گفت‌وگو با «جهان‌صنعت» تلاش کرده راه‌های خروج از این شرایط را تشریح کند، در رابطه با فضای تنش‌آمیز علیه ایران در مجامع بین‌المللی می‌گوید: «باید توجه داشته باشیم در حال حاضر دو مساله را در پیش رو داریم که یکی مساله برجام است و دیگری مساله آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای؛ منتها الان فضایی که در آن قرار گرفته‌ایم و غرب آن را به‌وجود آورده، سونامی است علیه ایران که در غرب ایجاد شده است.» او می‌گوید: «در حقیقت این شرایط برنامه‌ها را از نظم خود خارج کرده و هیچ‌گاه در طول این ۴۳ سال گذشته، جمهوری اسلامی در فضای داخلی و منطقه‌ای تا این حد دچار فشار نبوده است. به عقیده من تیم مذاکره‌کننده ایران در این دوره از مذاکرات با فضای بین‌المللی آشنایی ندارد و فکر می‌کنم ناکامی بیشتر در این مقطع ناشی از فشار و شرایط داخلی بوده است. البته روسیه هم در واقع همه راه‌های مذاکره را برای ما مسدود کرده است. با این حال معتقدم که همچنان اروپا تمایل به ادامه مذاکره و به نتیجه رساندن برجام را دارد؛ چرا که زمانی که آقای جوزف بورل، مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در پارلمان فرانسه اعلام کرد که ما نمی‌خواهیم همه کانال‌ها را ببندیم، در واقع یک پیام مثبت است.
این استاد علوم سیاسی و روابط بین‌الملل همچنین با اشاره به اینکه اروپایی‌ها سپاه را در لیست گروه‌های تروریستی قرار داده‌اند، توضیح می‌دهد: «تصویب این مساله در پارلمان به تنهایی قابلیت اجرا ندارد؛ مگر اینکه کمیسیون‌های شورای سیاست خارجی اتحادیه اروپا آن را تصویب کنند.»این استاد دانشگاه در ادامه تصریح کرد: «در حال حاضر نکته‌ای که در رابطه با مذاکرات هسته‌ای وجود دارد این است که برجام باید همراه آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای حل شود. نزدیک به یک ماه و نیم دیگر، جلسه شورای حکام را در پیش‌رو داریم و حل‌نشدن این موضوع می‌تواند برای ما مشکلات زیادی ایجاد کند. پس اگر همین رویه ادامه پیدا کند، قطعا وقتی گروه ۱+۴ تشکیل جلسه بدهد، پرونده ایران به شورای حکام خواهد رفت و می‌تواند حتی از مکانیزم ماشه علیه ایران استفاده کند.» او با بیان اینکه غرب علاقه‌مند است هرچه زودتر مساله برجام به نتیجه برسد، گفت: «با توجه به اظهارات روز گذشته جوزف بورل، به نظر می‌سد آمریکایی‌های خیلی علاقه‌مندند مساله برجام زودتر به نتیجه برسد.»
این تحلیلگر مسائل سیاست خارجی و بین‌المللی، شیطنت‌های روسیه در به بن‌بست رسیدن برجام را نادیده و بی‌اثر ندانست و بیان کرد: «نمی‌توان از تحرکات و مداخلات روسیه در این بین چشم‌پوشی کرد. اما این کشور تمایل ندارد یک کشور هسته‌ای را در همسایگی خود داشته باشد. با این حال روسیه به‌واسطه تحریم‌های غربی‌ها علیه خود، برجام را گروگان گرفته تا آنها را تحت فشار قرار دهد و به اهداف خود برسد؛ بنابراین ایران باید با تمام قوا تلاش کند تا در تله روسیه نیفتد و از این فرصت نهایی برای به نتیجه رساندن مذاکرات احیای برجام بهره ببرد.» بیگدلی با تاکید بر اینکه «هیچ راهی جز برجام برای برون‌رفت از تنگناهای موجود در ایران نیست»، گفت: «در ماه‌های گذشته و پیش از اعتراضات داخلی، ما قدرت چانه‌زنی بیشتری داشتیم اما به هرحال مسائل داخلی بر مذاکرات تاثیرگذار بوده و هست.» او با تشریح شرایط کنونی جمهوری اسلامی در جامعه جهانی و فشارهای ناشی از تحرکات و تحولات داخلی، منطقه‌ای و بین‌المللی گفت: «ایران می‌تواند در این موقعیت یک نرمش در مذاکرات به‌وجود آورد تا از این مشکلات عبور کرده و اجازه ندهد روسیه و دیگر کشورها به واسطه شرایط موجود به اهداف خود برسند.» او با اشاره به تمایل آمریکا برای به نتیجه رساندن مذاکرات بر خلاف اظهارات رسانه‌ای مقامات این کشور، خاطرنشان کرد: «جو بایدن رییس‌جمهوری آمریکا در انتخابات میان‌دوره‌ای اعلام کرد که هرچه سریع‌تر مساله مذاکرات هسته‌ای را با ایران آغاز خواهیم کرد. در حال حاضر هم می‌بینیم آنها به اندازه اروپا، ایران را تحت فشار قرار نداده‌اند و چندان بر فشار حداکثری پافشاری نمی‌کنند؛ چرا که نمی‌خواهند در خلیج‌فارس چالش و ناآرامی ایجاد شود و منافع‌شان در این منطقه حساس به خطر بیفتد. پس این مساله به نفع هیچ‌کس نیست. بنابراین بروز جنگ در منطقه هم خیلی سخت و نگران‌کننده است و هم امکان ندارد جنگی رخ بدهد. درواقع تا به اینجا فقط مساله روسیه است که به خاطر تحریم‌ها در تلاش است برجام را گروگان بگیرد و بر غربی‌ها فشار بیاورد.»
بیگدلی با اشاره به اتفاقات داخلی و رفتار برخی طیف‌های تندرو در کشور، گفت: «متاسفانه برخی اظهارنظرهای نسنجیده و تند در داخل، کشورمان را در فضای بین‌المللی تحت فشار قرار می‌دهد. اظهاراتی از جمله بستن تنگه هرمز بیشتر فضا را علیه ایران ملتهب می‌کند و تعجب می‌کنم از این سیاست‌های غلطی که در پیش می‌گیرند. اینها الفبای سیاست خارجی را نمی‌دانند همچنین اعدام علیرضا اکبری در شرایط کنونی که حساسیت روی ایران زیاد است ما را تحت فشار غرب قرار خواهد داد. پیشنهادم به دولت این است که چند هیات دیپلمات برجسته را به پایتخت‌های اروپایی بفرستد تا با یک نرمش دیپلماتیک جلوی تحریم سپاه را بگیرند؛ چرا که تحریم سپاه مساله را عمیق‌تر می‌کند.»
با وجود پیشنهادی که این استاد علوم سیاسی و روابط بین‌الملل در راستای «نرمش دیپلماتیک» داده، ظاهرا سپاه برنامه‌ای جز این در سر دارد. همین دیروز معاون سیاسی دفتر عقیدتی- فرماندهی کل قوا در یادداشتی در روزنامه «جوان» با عنوان «لندن در تله اشتباه محاسباتی» با تهدید طرف انگلیسی، واکنش احتمالی سپاه به قرارگیری در فهرست گروه‌های تروریستی را رفتاری مشابه آنچه جمهوری اسلامی در قبال داعش پیش گرفت، عنوان کرده است. رسول سنائی‌راد در بخشی از یادداشت خود نوشته است: «قرار گرفتن نیروی دریایی کشور انگلیس در فهرست گروه‌های تروریستی از سوی جمهوری اسلامی ایران و باز شدن دست نیروهای مسلح کشورمان، به‌ویژه سپاه برای برخورد با آنان به‌عنوان تروریست‌هایی شبیه داعش که سوابق موضوع هم نشان از توانمندی و اراده برخورد و مبارزه با تروریسم از سوی سپاه دارد. سپاه هم داعشی‌ها را در عراق و سوریه از پای درآورده و هم متجاوزان انگلیسی و آمریکایی را در آب‌های سرزمینی خود دستگیر کرده است.»
***
برجام و آینده مبهم
داستان برجام طی چند سال اخیر به یک رخداد تکراری برای ایرانیان تبدیل شده است. شاید کمتر کسی تصور می‌کرد روزی که جواد ظریف و وزیران امور خارجه ۵ قدرت جهانی پیروزی برجام را اعلام کردند، روزی نه چندان دور از راه برسد که پروژه برجام با شکست مواجه شود. با روی کار آمدن ترامپ، شاهد آغاز مخالفت‌ها با توافق برجام از سوی او بودیم.
اما در اواخر دولت حسن روحانی و با تلاش تیم مذاکره‌کننده توافقات خوبی درباره نحوه برداشته شدن تحریم‌های ایران و همچنین اجرای کامل برجام حاصل شده بود که با مخالفت مجلس شورای اسلامی کار متوقف شد و در ادامه با تغییر دولت در کشورمان این روند مجدداً به تعویق افتاد. پس از روی کار آمدن دولت ابراهیم رییسی و پیروزی مخالفان برجام، این توافق در وضعیت پارادوکسیکال قرار گرفت، زیرا از یک‌سو به نظر می‌رسید که منتقدان دیروز برجام نمی‌توانند حامیان امروز آن باشند و از سوی دیگر، تحقق و عده‌های انتخاباتی دولت جدید در گرو احیای برجام بود. در هر صورت پس از اما و اگرهای فراوان، تیم مذاکره‌کننده جدید انتخاب و روانه میز مذاکره شدند. شاید به جرات بتوان گفت اسفند ۱۴۰۰ نقطه عطف مذاکرات احیای برجام بود. عوامل مختلف داخلی در ایران، آمریکا و اروپا و فضای همراهی بین‌المللی ناشی از جنگ اوکراین و نیاز مبرم اروپا به انرژی ایران باعث پررنگ‌تر شدن امیدها به احیای برجام شده بود. اما به ناگهان ورق برگشت و ایران با رد درخواست‌هایش همچون خروج سپاه از لیست سازمان‌های تروریستی و… میز مذاکره را ترک کرد.
به نظر می‌رسد دولتمردان ایرانی پذیرفته‌اند که چارچوب‌های ساختار بین‌المللی ناگزیر هستند و به راحتی نمی‌توان در کوتاه‌مدت در نظم آنها تغییر ایجاد کرد. باید قبول کرد که در بسیاری موضوعات، ساختار بین‌المللی شرایط و قدرت خود را به ما تحمیل می‌کند و مهم نیست که مذاکره‌کنندگان ما چه می‌خواهند و چه نمی‌خواهند. قدرت‌های بزرگ دنیا همچون آمریکا، آلمان و انگلیس خواسته‌های خود را تحمیل می‌کنند. کشورهایی نظیر روسیه و چین نیز قبل از هر چیز به منافع خودشان می‌اندیشند. عدم‌شناخت سیاسی و دیپلماتیک از این ساختارها می‌تواند منجر به سوخت شدن فرصت‌هایمان شود. متاسفانه سیاست خارجی کشورمان در بسیاری از موارد از این ساختار بین‌المللی خسارت‌های بسیار دیده و در مذاکرات اسفند گذشته نیز همین اتفاق افتاد. تیم مذاکره‌کننده ایران با تحلیل و آنالیز غلط از شرایط جهانی، حمایت روسیه و اهمیت انرژی ایران در بازار جهانی به همراه غافل شدن از پویایی شرایط بین‌المللی از نتیجه‌گیری سریع و احیای برجام اجتناب کردند. این وقت‌کشی‌ها و به تعبیری صبر نادرست باعث از دست رفتن فرصت طلایی احیای برجام شد. البته نباید فراموش کرد روسیه تلاش زیادی داشت تا از انزوای خود در معادلات جهانی پس از حمله به اوکراین جلوگیری کند و مانع از هدررفت اهرم فشار خود (سلاح انرژی) در صورت احیای برجام و سرازیر شدن نفت و گاز ایران به اروپا شود. به نظر می‌رسد موضوع هسته‌ای در روزها و ماه‌های پیش‌رو به راحتی قابل حل نخواهد بود. البته نباید فراموش کنیم اعتراضات خیابانی چند ماه اخیر باعث شد که غرب مواضع سخت‌تری در برابر کشورمان بگیرد. جنگ اوکراین و شائبه دخالت ایران در این ماجرا نیز به پیچیده‌تر شدن اوضاع انجامید. در شرایط فعلی مساله ایران دیگر برجام نیست بلکه فراتر از این حرف‌هاست. از دیدگاه کشورهای غربی ایران تنها کشوری در جهان است که در جنگ روسیه علیه اوکراین در کنار روسیه قرار گرفته است. از نظر کشورهای غربی اگر برنامه هسته‌ای ایران به همین منوال ادامه پیدا کند کشورهای رقیب ایران هم به همین سمت می‌روند و با توجه به بحران‌زدگی کشورهای منطقه احتمال دارد آن کشورها درگیر جنگ شوند و این درگیری به جنگ هسته‌ای راه ببرد. از سوی دیگر هم می‌دانند اگر برجام احیا شود تحریم‌ها برداشته می‌شود و ایران به نحوی به منابع مالی انباشته‌شده دسترسی پیدا می‌کند و ممکن است این منابع را در راستای افزایش تنش در منطقه و کمک به روسیه در جنگ اوکراین هزینه کند، به همین خاطر هم اروپایی‌ها دودل هستند؛ اگر بخواهند برجام احیا شود باید پول‌های ایران را آزاد کنند و اگر برجام احیا نشود ممکن است ایران به سمت گسترش برنامه هسته‌ای برود. دولتمردان ایران باید بدانند که سیاست جهانی امری پویا و در حال تغییر است. همین امر باعث شده که فرصت‌ها و تهدیدها نیز دائمی نباشد. متاسفانه کارگزاران سیاست خارجی ایران گمان می‌کنند فرصتی که برای احیای برجام وجود دارد همیشه ثابت است اما دیدیم که جنگ روسیه علیه اوکراین چگونه مساله برجام را تحت تاثیر قرار داد. بنابراین نمی‌دانیم که در آینده چه اتفاقی رخ می‌دهد؛ آیا چین به تایوان حمله خواهد کرد؟ آیا روسیه در اوکراین شکست خواهد خورد؟ بنابراین کارگزاران سیاست خارجی در ایران باید به ماهیت دینامیک و پویایی سیاست جهانی توجه ویژه‌ای داشته باشند به این معنا که اگر نتوانند از فرصت‌های به وجود آمده به نحو احسن استفاده کنند چه‌بسا مجبور خواهند شد به یک توافق ضعیف بسنده کنند. فرصت‌ها دائمی نیستند همان‌طور که تهدیدها دائمی نیستند. به نظر می‌رسد اگر برجام در شرایط کنونی احیا نشود ممکن است تجربه اسفند ۱۴۰۰ تکرار شود. به این معنا که ممکن است اتفاقاتی رخ دهد که احیای برجام را به مراتب دشوارتر یا اساسا منتفی کند. باید این واقعیت را بپذیریم که قرار نیست در مذاکره یک نفر کاملا برنده باشد، یک نفر کاملا بازنده. اگر این اصل اساسی را در مذاکره بپذیریم که مذاکره در نهایت یک بده‌بستان مطلوب برای دو طرف است، باید سیاستی اتخاذ شود که این توافق احیا شود. ایران فرصت زیادی برای احیای برجام ندارد و هر روز تاخیر در زنده کردن برجام شانس برگشت آن را کاهش خواهد داد.
- 20
- 2
