«اتحادیه اقتصادی اوراسیا» عرصه جدید همکاری تهران - مسکو

اتحادیه اقتصادی اوراسیا، در ابتدای سال ۲۰۱۸ شاهد پیوستن ایران به این بلوک خواهد بود. براساس مذاکرات صورت گرفته ایران در ماه فوریه ششمین عضو این اتحادیه خواهد شد و پس از آن هم ترکیه به جمع اعضای آن خواهد پیوست. ورود ایران به این بلوک در شرایطی صورت می‌گیرد که با‌توجه به تحولات اخیر منطقه، نه تنها آن‌چه آمریکا تحت دکترین «تنش در آسیای میانه» زبگنیو برژینسکی، دیپلمات سابق آمریکایی، در این منطقه به‌دنبال آن بود نفس‌های آخر خود را می‌کشد، بلکه ایران هم توانسته در سال‌های اخیر نقشی پررنگ‌تر در خاورمیانه و آسیای مرکزی ایفا کند.

عوامل متعددی در ورود ایران به این اتحادیه و گسترش نفوذ تهران نقش ایفا می‌کنند. از یک‌سو تهران و مسکو در ائتلاف با حکومت سوریه توانستند داعش را در این کشور شکست دهند و از سوی دیگر هم با روی کار آمدن دونالد ترامپ سنگ‌اندازی‌های آمریکا در مسیر اجرای برجام مانع از برخورداری مناسب ایران از مزایای اقتصادی رفع تحریم‌ها شده است. بر همین اساس تهران در پی گسترش دسترسی خود به بازارهای منطقه‌ای است تا موقعیت‌ها و فرصت‌های اقتصادی برای تامین منافع و نیز بهبود وضعیت، اقتصاد داخلی را توسعه دهد. ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهوری روسیه هم به‌عنوان تاثیرگذارترین رهبر در میان اعضای اتحادیه اقتصادی اوراسیا خواستار همکاری اقتصادی و دیپلماتیک گسترده‌تر بین کشورهای منطقه شده است. این عوامل باعث شد تا پس از هشت ماه مذاکره، توافق نهایی برای عضویت ایران در این اتحادیه پذیرفته شود و از ماه فوریه ۲۰۱۸ رسما به جمع ارمنستان، بلاروس، قزاقستان، قرقیزستان و روسیه بپیوندد.

شکل‌گیری و آمار اقتصادی اتحادیه

ایده ایجاد اتحادیه اقتصادی را نورسلطان نظربایف، رئیس‌جمهوری قزاقستان در سال ۱۹۹۴ در شکل یک بازار مطرح کرد. بااین‌حال ۶ سال طول کشید تا قزاقستان، بلاروس، روسیه، قرقیزستان و تاجیکستان جامعه اقتصادی اوراسیا را تاسیس کنند. هدف اولیه ایجاد این بازار هم ایجاد بازار مشترک کشورهای عضو بود. در سال ۲۰۰۶ هم ازبکستان به عضویت این بازار درآمد. روسیه، بلاروس و قزاقستان در سال ۲۰۰۷ و تحت قوانین این بازار برای ایجاد اتحادیه‌ای گمرکی به توافق رسیدند و در سال ۲۰۱۰ این اتحادیه گمرکی آغاز به کار کرد. حذف تعرفه‌های گمرکی داخلی این سه کشور ایجاد تعرفه‌های خارجی مشترک و نیز ایجاد یک بازار واحد گسترده میان روسیه، قزاقستان و بلاروس سه هدف اصلی این اتحادیه گمرکی بود.

عملکرد این اتحادیه گمرکی با استقبال سه کشور عضو روبه‌رو شد و مقدمات ایجاد یک اتحادیه اقتصادی هم مورد تایید رؤسای جمهوری روسیه، قزاقستان و بلاروس قرار گرفت و از ابتدای سال ۲۰۱۵ اتحادیه اقتصادی اوراسیا رسما آغاز به کار کرد. ایجاد بستری برای تبادل آزادانه کالا، سرمایه و خدمات، توسعه بازار مشترک، کاهش قیمت کالاهای مبادله شده و هزینه حمل و نقل مواداولیه در میان اعضای این اتحادیه و اتخاذ سیاست‌های مشترک در حوزه‌های انرژی، کشاورزی و فناوری ازجمله مهم‌ترین اهداف این اتحادیه بود. پس از آغاز به کار این اتحادیه، ارمنستان و قرقیزستان هم به جمع اعضای این بلوک پیوستند و علاوه‌بر ایران و ترکیه که به‌زودی به عضویت این بلوک در خواهند آمد ازبکستان، مولداوی، پاکستان، ویتنام، گرجستان و تاجیکستان هم در‌حال انجام مذاکرات مقدماتی برای پیوستن به این گروه هستند.

این اتحادیه در‌حال‌حاضر جمعیتی بالغ بر ۱۸۳‌میلیون نفر را دربرمی‌گیرد و تولید ناخالص داخلی پنج عضو آن به بیش از ۲.۷‌هزار میلیارد دلار می‌رسد. حجم تجارت خارجی پنج کشور عضو این بلوک با دیگر کشورها حدود ۸۷۷ میلیارد دلار است که کمی بیش از ۷.۳‌درصد صادرات این کشورها و ۳.۲درصد واردات جهان را شامل می‌شود. با‌توجه به این‌که روسیه به‌عنوان دارنده بیشترین منابع گازی جهان در این اتحادیه عضویت دارد، نزدیک به ۲۱‌درصد تولید گاز طبیعی جهان در اختیار این گروه قرار دارد. ۱۴.۶‌درصد سهم تولید جهانی نفت، ۳.۷‌درصد تولیدات صنعتی جهان و ۵/۵‌درصد تولیدات کشاورزی کشورهای جهان هم در این اتحادیه ثبت می‌شود. در ابتدای فعالیت اتحادیه گمرکی اوراسیا حجم تجارت میان اعضای این گروه سالانه در حال افزایش بود، اما از سال ۲۰۱۳ میزان تبادل کالا میان اعضا کاهش یافت و این روند حتی با تشکیل اتحادیه اقتصادی اوراسیا نیز ادامه یافت.

براساس گزارشی که گروه بحران بین‌الملل منتشر کرد تجارت میان اعضای این بلوک ۴۵‌میلیارد دلار نسبت به سال ۲۰۱۴ کاهش یافت. در سال ۲۰۱۶ هم این روند نزولی تداوم یافت. کاهش قیمت جهانی نفت، بروز تنش میان روسیه و غرب بر سر بحران‌های اوکراین و سوریه که با کاهش ارزش روبل روسیه پس از تحریم‌های غرب علیه مسکو همراه بود ازجمله عوامل کاهش حجم صادرات میان اعضای گروه این بلوک بود.

چالش‌ها و فرصت‌های ایران و روسیه

با‌توجه به این‌که روسیه برای کاستن از تاثیر تحریم‌های غرب علیه خود بر گسترش بازار اوراسیا و ایجاد اوراسیای بزرگ تاکید دارد، خواستار عضویت ایران در این بلوک شد و ایران هم در جریان مذاکرات برای پیوستن به این اتحادیه ایده توافقنامه تجارت ترجیحی با کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا را مطرح کرد که با استقبال اعضا روبه‌رو شد. این اتحادیه در گام نخست امضای توافق موقت تجارت آزاد با ایران را دردستور کار قرار داده تا تجارت دو جانبه اعضا و ایران را تا قبل از رسمی‌شدن عضویت ایران در این بلوک تسهیل کند. باتوجه به این‌که ایران هم مانند روسیه از منابع غنی گازی و نفتی برخوردار است حضور این کشور در بلوک اقتصادی اوراسیا می‌تواند بازارهای جدیدی برای انرژی ایران ایجاد کند، اما عضویت ایران در این بلوک تنها موارد اقتصادی را در بر نمی‌گیرد.

از نظر سیاسی هم ورود ایران به این اتحادیه چالش‌ها و فرصت‌های متفاوتی دارد. غرب و به‌ویژه ایالات‌متحده نسبت به نزدیکی بیشتر ایران و روسیه درپی عضویت تهران در این بلوک نگاهی همراه با نگرانی و احتیاط دارد. به اعتقاد تحلیلگران غربی روسیه با ایجاد این‌گونه اتحادیه‌ها و بلوک‌ها قصد دارد مانند دوران اتحاد جماهیر شوروی کشورهای اطراف خود را زیر سلطه خود در آورد. در آن سو نیز ایران قصد دارد پس از سنگ اندازی‌های ترامپ بر سر اجرای برجام، منافع اقتصادی خود را در آسیای میانه جست‌وجو کند. ایران و روسیه طی سال‌های اخیر همکاری نظامی مشترک و موفقیت‌آمیزی در سوریه داشتند و حضور ایران در این بلوک می‌تواند زمینه‌های گسترش همکاری تهران و مسکو در آسیای میانه را نیز فراهم کند. به این ترتیب، آسیای میانه هم در آستانه دور شدن از ایالات‌متحده قرار می‌گیرد.

مرگ استراتژی برژینسکی

زبگنیو برژینسکی، دیپلمات سابق آمریکایی و مشاور امنیت ملی جیمی کارتر معتقد بود که برای ایجاد مانع در مسیر بلند پروازی‌های مسکو باید آسیای میانه همیشه نا‌آرام و در آستانه تنش باشد، اما اکنون و با سیاست خارجی نامشخص و در هم ریخته واشنگتن تحت ریاست‌جمهوری ترامپ به‌نظر می‌رسد آسیای میانه به منطقه‌ای برای نمایش قدرت روسیه تبدیل شده است. تام لونگو تحلیلگر تحولات آسیای میانه معتقد است که دولت باراک اوباما با توافق هسته‌ای، فرصت نفوذ ایران در کشورهای آسیای میانه را فراهم کرده است. با شکست داعش در سوریه که در سایه همکاری ایران، روسیه و سوریه رخ داد، تهران اقدامات هوشمندانه‌ای برای توسعه اقتصادی خود انجام می‌دهد.

اقتصاد ایران نیازمند حضور در بازارها و اتحادیه‌های اقتصادی متعهد است تا سرمایه‌گذاری‌های خارجی مورد نیاز را تامین کند. ورود به اتحادیه اقتصادی اوراسیا هم در راستای همین سیاست هوشمندانه تعریف می‌شود. تلاش ایران برای بهره‌مندی بیشتر از منافع اقتصادی منطقه‌ای تنها به تقویت حضور در اوراسیا محدود نمی‌شود. ایران اخیرا طرحی جدید را برای خط لوله مشترک با هند و پاکستان معرفی کرده که دستاورد دیپلماتیک بزرگی برای این کشور به‌شمار می‌آید. بر خلاف ایده برژینسکی، آسیای میانه را دیگر نباید منطقه‌ای پرتنش دانست.

برژینسکی هنوز زنده است، اما استراتژی او را باید مرده به حساب آورد. با این اقدامات هوشمندانه تهران، گزینه‌های در دسترس ترامپ برای انزوای ایران محدود‌تر می‌شود. باتوجه به تحولات اخیر خاورمیانه ایران بر قدرت و نفوذ خود در منطقه افزوده است. در حوزه اقتصادی نیز تهران با این‌که به گسترش روابط اقتصادی با اروپا پرداخته است، اما تلاش کرده تا در دیگر مناطق ازجمله آسیای میانه و جنوب این قاره هم توافق‌های اقتصادی گسترده‌تری به امضا برساند.

فدریکو پیراکینی، کارشناس بنیاد تحقیقات استراتژیک آسیا هم اقدامات ترامپ را نه تنها باعث انزوای تهران نمی‌داند، بلکه فرصتی برای تهران به‌منظور گسترش روابط سیاسی و اقتصادی خود در مناطق مختلف جهان و نیز تقویت همکاری‌های تهران و مسکو می‌بیند. «با رسمیت یافتن حضور ایران در اتحادیه اقتصادی اوراسیا، همکاری‌های استراتژیک و امنیتی تهران و مسکو نیز توسعه خواهد یافت. حضور در اتحادیه اوراسیا نه تنها برای ایران مزایای اقتصادی و سیاسی دارد، بلکه حوزه نفوذ ژئوپلیتیک ایران در میان همسایگان شمال و شمال شرقی خود را هم افزایش خواهد داد. بر این اساس، تهران هم‌زمان با استفاده از مزایای سیاسی عضویت در اتحادیه اوراسیا و تأکید بر اصل سیاست خارجی مستقل، همچنین خود را وارد مواجهه و رقابت‌های ژئوپلیتیک مسکو با سایر کشورها نکند.» بااین‌حال خطری بزرگ نیز این بلوک را تهدید می‌کند.

وضعیت اقتصادی هیچ کدام از اعضای این بلوک مساعد نیست. روسیه تحت‌تحریم اتحادیه اروپا و آمریکا قرار دارد، ایران به‌تازگی از تحریم‌های هسته‌ای رهایی یافته و مشکلات و موانع زیادی برای ادغام با اقتصاد بین‌الملل پیش رو دارد. دیگر اعضا نیز اقتصاد‌هایی قابل اعتنا ندارند که حتی بر اقتصاد منطقه تاثیرگذار باشند. به این ترتیب اگر این اتحادیه نتواند باعث گسترش سرمایه‌گذاری‌های مشترک اعضا و بهبود اقتصاد این کشور‌ها شود، بلوک‌ها، اتحادیه‌های اقتصادی و حتی کشورهایی با اقتصاد قدرتمند می‌توانند نفوذ خود در اتحادیه اقتصادی اوراسیا را افزایش دهند. این خطر بیش از همه از سوی چین به‌عنوان قدرت اول اقتصادی آسیا و اقتصاد دوم جهان و اتحادیه اروپا وجود دارد.

چین در‌حال کار روی پروژه بلندپروازانه جاده ابریشم است و تمام کشورهایی که در مسیر این مسیر کهن میان آسیا و اروپا قرار دارند از منافع اقتصادی چشمگیری بهره‌مند خواهند شد که کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا قادر به تامین این منافع نیستند. از سوی دیگر هم اتحادیه اروپا که طی سال‌های اخیر رابطه‌ای پر تنش با روسیه داشته است قصد دارد از فرصت بهبود رابطه اقتصادی خود با کشورهای هم مرز روسیه در شرق اروپا و آسیای میانه برای اعمال فشار بر مسکو استفاده کند. و در این‌صورت اعضای این بلوک برای تامین منافع خود گسترش همکاری با پکن و بروکسل را به حضور در اتحادیه اقتصادی اوراسیا با رهبری روسیه و اقتصاد راکد این کشور ترجیح می‌دهند.