برجام؛ توافقی میان ایران و آمریکا/ اروپا قادر نیست توافق هسته‌ای را نجات دهد

همچنان که تحریم‌های آمریکا علیه ایران شدت می‌گیرد، روابط ایران و اروپا برای حفظ برجام و جلوگیری از فشار اقتصادی بر ایران افزایش می‌یابد. مقام‌های ایران فعلا تصمیم گرفته‌اند روابط با اروپا و مذاکره برای حفظ برجام تا جایی که ممکن است ادامه یابد، این در حالی است که تحلیلگران سیاسی معتقدند با آنکه برجام اعتبار بین‌المللی دارد، اما قراردادی میان ایران و آمریکاست و اتحادیه اروپا تنها نقش پشتیبانی از این قرارداد را دارد. چه این تحلیل درست باشد چه نادرست، تفاوتی بر اهمیت خروج آمریکا از برجام ندارد و باید پذیرفت هیچکدام از سیاستمداران ایران فکر نمی‌کرد اینگونه در تنگنای برجام قرار بگیرند. نقش اتحادیه اروپا در این میان حیاتی است؛ این در حالی است که اندیشکده آتلانتیک به تازگی گزارشی به قلم «کورتلیوس ادبار» کارشناس و مشاور سیاسی در برلین منتشر کرده که در آن تاکید شده اروپا قادر نیست توافق هسته‌ای را نجات دهد، اما باید سعی خود را بکند.

نویسنده این گزارش تاکید کرده شما با خواندن اخبار متوجه نخواهید شد، اما توافق هسته‌ای ایران هنوز سرپاست. اروپایی‌ها بر یک عملیات غیر ممکن تمرکز کرده‌اند: ان‌ها می‌خواهند این توافق بین المللی را که بدون حمایت آمریکا قادر به بقا نیست را در مقابل ژست‌های خصمانه آمریکا علیه ایران حفظ کنند.

در ماه می، ترامپ رییس جمهور آمریکا از برجام خارج شد. آمریکا اولین دور تحریم‌های خود را علیه ایران در ماه آگوست اعمال کرد. شرکت‌های چند ملیتی یکی پس از دیگری قبل از شروع دور دوم تحریم‌ها در چهارم نوامبر ایران را ترک کرده‌اند. چهارم نوامبر موعد تحریم‌های نفتی و بانکی واشنگتن علیه ایران است. همه این‌ها در حالی رخ داده که ناظران هسته‌ای سازمان ملل، آژانس بین المللی انرژی اتمی، هفته گذشته بار دیگر پایبندی ایران به تعهداتش در برجام را مورد تایید قرار داده است. این تاییدیه با دیدار وزرای خارجه کشور‌های عضو اتحادیه اروپا در وین برای بحث درباره مواضع اروپا در قبال ایران همزمان شد.

هیکو ماس وزیر خارجه آلمان، به تازگی به این نکته اشاره کرده که رویکرد اروپا باید به سمت آمریکا باشد. هرجا که ممکن است باید همکاری کنند و خلا‌ءهایی را که یک ابرقدرت ایجاد کرده پر کنند و در صورت اختلاف نظر عمیق موضع خودشان را حفظ کنند. اروپایی‌ها باید در تمام این سه جهت سخت تلاش کنند، اما شانس واقعی‌ای برای پیروزی ندارند.

بیایید در مورد یک مصداق واضح صحبت کنیم: اینکه آیا اتحادیه اروپا قادر است موضع سختی در قبال برجام برای خود حفظ کند یا خیر. در واقع بروکسل نه تنها قول دفاع از کمپانی‌های خود در برابر تحریم‌های آمریکا برای تجارت‌های قانونی با ایران را داده بلکه قانونی را برای مقابله با تحریم‌های امریکا علیه ایران نیز تصویب کرده است.

سیاست گذاران اروپایی امیدوار بودند که هرگز نیازی به استفاده از قانون مسدود سازی تحریم‌های آمریکا که در دهه ۱۹۹۰ تصویب شده بود نداشته باشند. آن‌ها از همان دهه تا کنون هر دو بر سر تعلیق تحریم‌های مشترک شان توافق نظر داشتند.

در واقع انتشار رسمی دستور کار کمیسیون اروپا در مورد چگونگی این قانون حداقل نشان می‌دهد اروپا در مورد کاری که می‌کند جدی است. این در حالی است که هیچ ماده قانونی نمی‌تواند جلوی سرمایه‌گذاری شرکت‌های آمریکا و الویت‌بندی‌های منطقی ان‌ها برای ترک بازار ایران را بگیرد. شرکت‌هایی نظیر ایرباس، مرسک، پژو، زیمنس و توتال به همین منوال تصمیم‌گیری کرده‌اند.

به طور خلاصه، اروپا قدرت سیاسی لازم برای دفاع از توافق هسته‌ای و مجبور کردن آمریکا به اجرای تعهداتش را ندارد. آن‌ها نمی‌توانند علیه فشار آمریکا روابط اقتصادی‌شان را حفظ کنند. این چیزی است که سیاستمداران ایرانی از اروپا انتظار دارند. اما باید تلاش خودشان را بکنند و این به لحاظ سیاسی مهم است زیرا در بلندمدت خلاءهایی را که توسط شرکای غیر همکار ایجاد شده است را پر خواهد کرد. ایجاد کانال‌های مالی آلترناتیو که تحت تحریم‌های آمریکا قرار نگیرد یکی از مهمترین المان‌های استراتژی وسیع‌تر براستقلال مالی است.

این تنها به مساله ایران برنمی‌گردد بلکه روسیه هم هست. جایی که اروپا نمی‌خواهد سیاست‌های آمریکا در قبال آن را دنبال کند، اما در حال حاضر مجبور به پیروی از سیاست‌های آمریکا شده است.

به طور مشابه تامین ۱۸ میلیون دلار بسته حمایتی برای ایران و کسب و کار‌های کوچک و متوسط مانند دادن یک پسته در مقایسه با از دست رفتن معاملات چند میلیاردی برای تهران است. اما با این کار اتحادیه اروپا نشان داد که تعهد محسوس به حفظ روابط تجاری با ایران دارد؛ حرکتی که علی رغم ناچیز بودن مبلغ آن به سرعت جنجالی در میان سیاست گذاران آمریکایی به راه انداخت.

در مورد ایران در حال حاضر راهی برای نزدیک شدن اروپا و آمریکا وجود ندارد. سه کشور اروپایی امضا کننده برجام (بریتانیا، فرانسه و آلمان) بری یافتن یک زمینه مشترک با واشنگتن در زمینه نگرانی‌های مشترکشان نظیر برنامه موشکی ایران و درگیری این کشور در مشکلات خاورمیانه و وضعیت تعهدات برجامی بعد از ۲۰۲۵ تلاش زیادی کردند تا مانع از خروج یک جانبه واشنگتن از برجام شوند.

استراتژی کنونی آمریکا و لیست ۱۲ گانه در خواست‌های آن‌ها از تهران برای تسلیم شدن، فقط یک دلیل دارد: بی ثبات کردن و در نهایت سقوط جمهوری اسلامی. اروپایی‌ها همان قدر که خواستار ایرانی آزاد و دموکرات هستند، نسبت به پیوستن به این استراتژی بی میلند و حق دارند.

ورای این سیاست نا امیدکننده تک‌روی آمریکایی‌ها، اروپا باید پیشنهاد‌های خودش را ارائه کند. چه در مورد چنگ سوریه و یمن و وضعیت عراق و لبنان باشد چه مساله بغرنجی که اروپایی‌ها برای حل آن همچنان به «پروسه صلح خاورمیانه» ارجاع می‌کنند، اروپا باید با هماهنگی ایده و ابزار، بر روی مواضع خود بایستد و شانس خود را برای جدی گرفته شدن توسط شریک آمریکایی خو و همچنین بازیگران منطقه‌ای و قطعا روسیه امتحان کند.

توافق هسته‌ای با وجود مشروعیت بین المللی، در نهایت مساله‌ای میان ایران و آمریکاست. بعد از خروج آمریکا از برجام سرنوشت این توافق توسط پایتخت‌های کشور‌های اروپایی و در پکن و مسکو تعیین نمی‌شود بلکه در تهران و تا زمانی که تهران به آن پایبند باشد تعیین می‌شود.

اروپا یک بازیگر حامی و حیاتی است. آن‌ها نمی‌توانند تمایل یکی از طرف‌ها را برای از بین بردن برجام خنثی کنند. حتی نمی‌توانند مانع اقدامات مخرب آمریکا یا انتقام‌گیری ایران برای خسارت‌های ناشی از ترک تجارت‌ها شوند. اما می‌توانند و باید، نقش خود را با وجود همه این‌ها حفظ کنند و نقششان را ورای پرونده هسته‌ای توسعه دهند.